Филология эртемнериниң доктору, Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң дыл секторунуң эргелекчизи Байлак Чаш-ооловна Ооржак-биле Тыва дыл хүнүнүң бүдүүзүнде ужуражып, төрээн дылывыстың бөгүнгү байдалын ажыт-чажыт чокка чугаалажып, тыва дылды сайзырадыры-биле күрүне деңнелинде кылдынып турар ажылдарны сонуургадывыс.
– Байлак Чаш-ооловна, тыва дылдыӊ шинчилелин, өөредилгезин сайзырадып алыр дээр болзувусса, бо талазы-биле эртем ажылдарын чорудары чугула деп билип турар болгай бис. Ол дээрге тыва дыл талазы-биле ажылдарны бижип, эртем ады камгалаан кандидаттар болгаш докторлар болгай. Бистиң номчукчуларывыска сонуургадып көрүңерем, бо хүнде тыва дыл талазы-биле ажылды чорудуп турар каш эртем кандидаттары болгаш докторлары ажылдап турарыл, чоокку үеде доктор ат камгалаар деп турар эртемденнер бар ирги бе?
– Ийе, ындыг. Амгы үеде Тывада тыва дылды шинчилеп чоруур кандидат эртемденнерниӊ саны мурнундазынга бодаарга, көвүдээн. Кандидат ат четкен эртем ажылдакчыларыныӊ саны 20 ажыг, докторлар – амдыызында 3. Ол дээрге Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей, Мира Викторовна Бавуу-Сюрюн-дүр, үш дугаары кылдыр 2019 чылда мен немежип келген мен. Кандидат болгаш доктор ат камгалаар дээш, белеткенип турар эртемденнер бар. Чоокку үеде тыва дыл шинчилекчилериниӊ одуруунга немежирин манап турар бис. Эртем ажылы дээрге дыка улуг күш-ажыл болгаш харыысалга болур. Бодунуң шилип алган темазынга бүрүнү-биле бердинип, дүн-хүн чокка, дыштаныр хүннер дивейн ажылдаар апаар. Хүн бүрүде ажыл-амыдыралын, үезин, өг-бүлезиниӊ айтырыгларын ол кылып чорудуп турар ажылы-биле таарыштырып, бүгүге четтигери дыка берге болур. Кижиниң күзели бар, билиглери делгем, ханы-даа болза, өске бүгү амыдыралы-биле таарыштырып алыры дыка нарын болур.
– Силерниӊ доктор диссертацияңарның темазы кандыг ирги база эртем талазы-биле удуртукчуңар кым турганыл?
– Студент чылдарымда ийи дугаар курстан-на башкым Наталья Николаевна Широбокова эртем ажылын удуртуп эгелээн. Олчаан-на бүгү назынымда бо башкым эртем талазы-биле удуртукчум болуп чораан. 2002 чылда Сибирьде Россияның Эртемнер академиязының салбырының Филология институдунга эрте-бурунгу уйгур дыл болгаш Мурнуу-Сибирьниң түрк дылдары-биле деңнеп тургаш, тыва дылдың үе системазын шинчилээш, кандидат диссертациязын камгалаан мен. Доктор диссертациязы база ол тема-биле холбаалыг: тыва дылда модальдыг уткаларны грамматиктиг аргалар-биле илередирин Сибирьниң түрк дылдары-биле деңнеп тургаш, шинчилээн бис.
– Уруг-дарыыңар авазын дөзеп, эртемче базымнарны кылып турар ирги бе, Байлак Чаш-ооловна?
– Мен үш уруглуг мен. Эртем ажылы кылып чоруур улустуӊ ажы-төлү ада-иезиниӊ ындыг ажылынга база пат өөрени берген болур хевирлиг чүве. Мээӊ уругларым бичиизинден тура-ла бот-башкарылгага чаңчыгып калган деп болур. Мээң кичээнгейим уругларымга четпейн тур ирги бе деп чамдыкта буруузунуп-даа чоруур мен... Улуг уруум ам 25 харлыг. Кызылдың 5 дугаар гимназиязын дооскаш, Хакасияның Катанов аттыг университединге англи болгаш кыдат дылдар башкызы кылдыр өөренип алган. Дооскаш, Сукпакта агролицейге, Кызылга бодунуӊ доосканы 5 дугаар гимназияга ажылдап турду. Бодунуң сонуургалы-биле «Артекке» база вожатый кылдыр ажылдааш келген. Ам Вьетнамның найысылалы Ханойда даштыкы дыл башкызы кылдыр ажылдап чоруур. Ол студент тургаш, даштыкы дылды тыва дыл дамчыштыр уругларга өөредирин шинчилеп турду. Москвага студентилер конференциязынга киржип, эртем сеткүүлүнге парладып база турган. Ооӊ эскериглери-биле деӊнээр чүве болза, тыва болгаш орус ийи дылдыг уругларга даштыкы дылды өөредири чаӊгыс орус дылга чугаалаар апарган тыва уругларга бодаарга, белен дээр. Оларныӊ чүве шиңгээдип алыры дүрген, ынчангаш олар-биле ажылдаары чиик дээр кижи чорду. Оглум 9 дугаар школаның 11-ги классчызы, бичии уруум Республика лицейинде 9-ку класста өөренип турар. Оглум хүрежиринге ынак. Тыва, моол хүрештерде мөгелерниң чадалар аайы-биле аттарын деӊнеп, боду база сонуургап шинчилеп турган кижи. Бичии уруувус игилге ойнаар, тыва культурага, уран чүүлге сонуургалы улуг. Черле бистиң өг-бүлевисте тыва дыл, тыва культура бирги черде турар.
– Өг-бүлеңерге арыг тывалаар ышкажыл силер, а төрел аймааңар кандыг хевирлиг-дир?
– Ийе, бис тывалап чугаалажыр бис. Бажыңда долгандыр турар байдалывыс-ла ол: тыва дыл, тыва культура, тыва национал минниишкин, идик-хеп... Чогум сен тывалап чугаала, сен тыва чаңчылдарны сагыыр ужурлуг сен деп дорт айтыышкын черле кылбайн турар бис, ынчалза-даа өг-бүледе ниити байдал ындыг болурга, уруглар ала-чайгаар тыва мен деп минниишкинни чажындан сиӊирип алыр. Бир эвес төрел аймаавыс дугайында чугаалаар чүве болза, барык шуптувус тыва дылга арыг чугаалажыр бис деп эскерер чордум. Чүгле чаа өзүп олурар салгалда ийи-чаӊгыс чаш уруглар тыва дылга чугаалавайн, чүгле дыӊнап билип турар деп эскергеш, оларныӊ ада-иезинге уругларыӊар тыва дылга өөредиӊер деп сургап турар бис.
– Социал четкилерде бөлүктериңерге канчаар бижиттинер силер?
– Мен шупту дүрүмнерни сагып, кезээде шын бижиирин кызар мен. Аргажок далашкаш, билбейн, частырыг эрттирипкен болзумза, албан катап бижиимче эглип кээп эдер мен.
– Улузуңар аразында «диинь», «кидинь мен» деп бижигилээр аныяктар бар бе, оларны эдип, чагып-сургаар-дыр силер бе?
– Ам бодап орарымга, төрел аймаавыс дыка-ла чурумнуг улус болуп тур. Бөлүүвүске чүве бижиирде, бодамчалыг бижиир бооп турарлар. Чүге дээрге улуг угбавыс Мария Амын-ооловна кезээде төрелдер бөлүүн хынап олурар турган. Бир кижи шын эвес бижиптер болза, дораан-на айтып бээр. Улуг улузувусту хүндүлээш, чурумнуг шын бижиирин кызар улус.
– Тыва дылывыстың бөгүнгү байдалын кандыг деп бодаар силер?
– Эрткен чылын Кызыл хоорайга 500 ажыг аныяк ада-иелер аразынга анкетирование чоруткан бис. Оларның 52 хуузу өөредилге-кижизидилге дылы кылдыр орус дылды шилип алганын айыткан бооп турар. Ол дээрге-ле нарын байдалда чедип келгенивистиң демдээ-дир. Нарын байдалдың шыпшыынче үнүп келген деп социолингвист тускай эртемниглер ынчаар тодарадыр. Бистиң дыл секторунда ындыг тускай эртемниг специалист амдыызында чок. Ынчалза-даа Бурятияда ажылдап чоруур тыва социолингвист эртемден Чечек Сергеевна Цыбенова-биле кады кожа сырый ажылдап чоруур бис. Бо талазы-биле тускай айтырыгларны ол шиитпирлежип берип чоруур. Бис дылдың грамматиказын, лексиказын, шын бижилгезин дээш оон-даа өске “иштики” айтырыгларын шинчилеп турар болзувусса, социолингвист эртемденнер ниитилелде дылдың туружун шинчилеп турар. Ынчангаш биске социолингвистика талазы-биле ажылдап чоруур Чечек Цыбенова, Москвада Аржаана Сюрюн сугларныӊ бистиӊ-биле сырый ажылдап турарынга дыка өөрүүр бис.
– Тыва дылды сайзырадырының эчис сорулгалары деп күрүне деңнелдиг дыка улуг документиниң күүселдези кандыг чоруп турарыл?
– Кончуг херек үезинде ажылдап кылдынган чугула документивис-тир. Төрээн тыва дылывыстың сайзыралын чедип алырынга кылып чорудар чугула ажылдарныӊ дугайында адыр аайы-биле тодаргай айтып кылып каан саавыр. Тыва дыл Тыва Республиканың девискээринде күрүне дылы болганда, ол чүгле эртем болгаш өөредилге дылы эвес, албан-херек дылы-дыр, культураның дылы-дыр, парлалганың дылы-дыр. Бүгү адырларга тыва дылды шын ажыглаар ужурлуг бис. Дыка хөй ажылдар кылдынган. Эң көскү, бетики чижек бо-дур – Яндекс-очулдурукчу. Бистиӊ дыл секторунуӊ аныяк специализи Чойган Ондарныӊ удурткан ажылыныӊ түӊнелинде интернет четкизинде тыва дылывыс бодунуң туружун тыпкан. Бо ажылга Тываныӊ гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелер институдунуӊ эртем ажылдакчыларындан аӊгыда, чүс-чүс эки турачы кижилер идепкейлии-биле киришкен. Чаш ажы-төл миннип кээрге-ле, баарында телевизор, холунда смартфон бар апарган үе-дир. Ында орус дыл колдап турарын шупту эки билир бис. Сонуургаар мультфильмнерин төрээн дылынга база ажы-төлүвүс көрзүн дээш, бистиң институдувустуӊ аныяк эртемденнери Артыш Монгуш болгаш Начын Монгуш баштаан аныяктар бөлүү «Лео биле Тиг» деп мультфильмни тыва дылче очулдурар ажылын уламчылап турар. Эчис сорулгалар дыка улуг, делгем документ-тир, 2033 чылга чедир болдунгу дег аргаларны ажыглап тургаш, бар курлавырлар-биле планче кирген ажылдарны күүседир дээш кызып ажылдап турар бис. Тыва культураны, спорттуң тыва хевирлерин сайзырадыр дээш хамаарылгалыг яамыларның кылып турар ажылдары, солун, радио, телевидениеде тыва дылды ажыглап тура- ры – бо бүгү ажыл эчис сорулгаларда айыттынган. Сөөлгү үеде эскерип чоруурумга, дыка чараш тыва аныяктар көвүдээн чорду. «Мен тыва мен» деп национал чоргааралын бедик тудуп, төрээн дылынга хумагалыг, тыва культуразын сайзырадып, ынаар угланган хемчеглерни деткип чоруур. Ооң-биле катай сагыш аарынчыг барымдаалар база бар. Абаканда 16 муң тывалар чурттап чоруур деп медээ бар. Оларның ажы-төлү тыва дылын чидирип болур, чүге дизе уруглар сады, школада өөренмейн турарлар. Соңгу чүкче ажылдап чурттап чоруй барган тывалар база хөй. Тывадан өскээр чорупкан чонувустуң ажы-төлүнге төрээн дылын өөредир кылдыр интернет четкизинге тыва дылдың видеокичээлдерин кылыр болза эки деп бодаар чордум.
– Тываның девискээринде дыка хөй албан черлери бар болгай, оларның юридиктиг аттарының тыва дылче очулгазын чаңгыс аайлаар болза эки. Бо талазы-биле кандыг ажыл чоруп турар ирги?
– Дыка шын айтырыг салдыңар. Бистиң планывыста бар, келир чылын ажылдап кылыр деп турар бис. Шынап-ла, кижи бүрүзү бодунуу-биле тыва дылче очулдуруп алыр, чамдыкта бодунуң-на кылып алганы очулга таныттынмайн-даа баргылаар болгай. Республикада бүгү албан черлериниң аттарын очулдургаш, интернет четкизинге салып каар деп турар бис. Кижи бүрүзү бодунуң ажылдап турар албан чериниң адының шын очулгазын оон көрүп алыры эптиг апаар.
– Экизин аа. Тыва орфографияның болгаш пунктуацияның дүрүмнерин чаарткаш, үндүрер деп бодап турар силер бе?
– Ийе, ону база кылып турар бис, эрткен чылын-на Терминком хүлээп алган. Чоокку үеде үнүп кээр, немей кылып каан. Бистиң институттуң дыл секторунда 6 кижи, а словарь секторунда 5 кижи ажылдап турар. Биске деңнээрге, Якутияда гуманитарлыг шинчилел институдунуӊ якут дыл салбырында шупту 33 кижи ажылдап турар, оларның алдызы программистер. Бир эвес биске бо хире хөй ажылчын олуттар болган болза, кайы хире хөй ажыктыг ажылдарны, кайы хире дүрген темпилер-биле ажылдап болур-дур бис! Ынчангаш ажылчын олуттарны эде-хере көрүп тургаш, тыва дылдың сайзыралы дээш ажылдаар эртемденнерниң санын көвүдедип алыр болза, дыка эки болур ийик. Ынчалза-даа төрээн дылдың салым-чолу чүгле эртемденнерден хамаарышпас, бүгү тыва чоннуң тура-соруу херек. Мен бодаарымга, ол тура-сорук чонувуста оттуп келген.
– Чаа терминнерни тыва дылче очулдурар ажыл кайы хире чоруп турар ирги?
– Бир очулганы массалыы-биле ажыглай берген таварылгада ону Терминкомга бадылаар апаар. Сөөлгү үеде «танал» деп сөс база нептереңгей апарды. Терминкомнуң хуралдарынга бүгү-ле хамаарылгалыг албан черлериниӊ кежигүннери, эртемденнер, башкылар, хөй-ниитижилер бадылаашкынче киирип турар саналдарны хөйү-биле сайгарып көөр деп планнап турар бис. Сөөлгү үеде орус дылдан дыка хөй терминнер тыва дылче үлегерлеттинип кирип турар. Чаа терминнерни массалыг информация чепсектери бир янзы очулдуруп алгаш салыптар, Тываның Чазааныӊ чанында медээ белеткээр специалистер база боттарыныы-биле очулдуруптар. Ынчангаш терминнер дүүшпейн баар таварылгалар бар. Мону сайгарып, дүргени-биле чурумчудуп олурар бир специалист биске турар болза эки.
– Сарыг шажынның судурларын база тыва дылче очулдуруп эгелээнин эскердивис. Бо ажылды база силерде кылып турар бе?
– Эчис сорулгаларны ажылдап кылып тура, тыва дыл чүгле эртемниң, өөредилгениң, парлалганың, культураның, спорттуң дылы эвес, а шажын-чүдүлгениң база дылы болур ужурлуг деп сорулганы салган болгай бис. Ынчангаш очулга ажылын кылып эгелээн. Бистиң институдувуста эрткен чылын директорнуң оралакчызы Урана Алдын-ооловна Донгакка удурткан «Дхарма» деп Очулга төвү тургустунган. Бо хүннерде тыва дылче очулдуртунган баштайгы ажылдар көстүп келген. Ол ышкаш тыва дыл парлалга, массалыг информация чепсектериниң дылы кылдыр ам-даа улаштыр сайзыраар болзувусса эки. Кожавыс Бурятияда бүдүн хүн дургузунда бурят дылга дамчыдылгалар болур хууда телеканал бар. Бурят чонга ол хире херек деп медереп билгеш, акша-төгериктиг улузу деткип, акшаландырып берип турар. Бис база олардан үлегерни алыр болзувусса эки.
– Ам бир 30-40 хире чыл эртер болза, тыва дылывыс, силерниң бодалыңар-биле, кандыг байдалдыг турар ирги, Байлак Чаш-ооловна?
– Тыва дыл чүгле ада-өгбевистиӊ төрээн дылы эвес, а келир үеде өзүп орар салгалдыӊ дылы болзун дээш, “Эчис сорулгаларны” кылып, улуг ажылды сегирип алганывыс ол-дур. Тываның төөгүзүнден алырга, Россияның составынга эң сөөлүнде кирген, географтыг туружу-биле алырга, өске регионнардан озалааш чыдары-биле тыва дылдыӊ байдалы өске дылдарга деӊнээрге, чүгээр байдалда. Ынчангаш амгы үеде тыва дылдыӊ ажыглалын делгемчидип, амгы байдалывысты эдип алыр аргалар бисте бар. Ону чүгле эртемденнерниң, башкыларның, даргаларның кылыр ужурлуг ажылы кылдыр көрбес болзувусса эки. Төрээн дылывысты кадагалап арттырып алыры ниитилелден, бодун тыва мен деп санап чоруур кижи бүрүзүнден хамааржыр. Шупту деңге улуг күш болуп, мөөңү-биле ажылдаар болза, тыва дылывыс кажан-даа читпес. Чедимчелиг акшаландырыышкын чогундан чырык көрбейн чыдар ажылдарывыс база дыка хөй. Тываныӊ девискээринде ажылдап турар акша-хөреңгилиг ус-тывыш кылып турар бүдүрүлгелер бо талазы-биле деткимчени көргүзер ужурлуг. Ол талазы-биле кады ажылдажылганы чорудар болза эки деп санаар мен. Тыва кижи бүрүзү бодундан болгаш өг-бүлезинде чоок кижилеринден төрээн дылынга хумагалыг хамаарылганы негээри чугула.
Надежда КУУЛАР.
Авторнуң тырттырган чуруу.
“Шын” №42 2025 чылдың октябрь 30