Ажылчын шүлүкчү Виктор Сагаан-оолдуң 100 харын Тываның уран чүүл болгаш чогаал ниитилели бо чылын демдеглеп эрттирип турар. Ооң шүлүктериниң болгаш проза чогаалдарының номнарының делгелгелерин библиотекаларга дерээн, чогаалчының чогаадыкчы ажылының дугайында беседаларны, шүлүктериниң номчулгаларын эрттирип турар.
Виктор Сагаан-оол тыва чогаалдың төөгүзүнге (проза чогаалдарын бижээн-даа болза) шүлүкчү бооп кирген. Чүге дээрге ооң чогаалчы ажылынга кол черни поэзия ээлеп турган. Дыл болгаш чогаал, литература талазы-биле өөредилге черлерин дооспаан, Эми алдын уургайынга, Кызыл хоорайның тудугларынга ажылдап чораан ажылчынның бижээн шүлүктери бодалдарны илереткениниң бир янзылыы, сөс-домааның онзагайы-биле номчукчуларның кичээнгейин хаара туда берген. Ооң «Онза часпас адыгжы бис» деп шүлүү 1942 чылда «Шын» солунга парлаттынган. Автор ынчан он сес-ле харлыг турган. Бо шүлүк 1943 чылда «Дайынчы кыйгы» деп чыынды номче кирген.
Шүлүкчүнүң чогаалчы оруу узун болгаш белен эвес. Ооң чогаалдарын шүгүмчүлээни-даа, мактааны-даа авторга чогаалчы ажылдың школазы болган. В.Сагаан-оолдуң шүлүктериниң баштайгы чыындызы 1968 чылда «Ажылчынның ыры» деп ат-биле чырыкче үнген. Ооң соонда аңгы-аңгы чылдарда 5 ному парлаттынган. Оларның аразындан 1977 чылда орус дылга үнген «Рабочая жизнь моя» деп шүлүктер ному, 1983 чылда парлаткан «Авыралдыг Алдын-Кушкаш» деп уругларга шүлүктер, шүлүктээн тоолдар чыындызы чогаалчының чогаадыкчы ажылында онзагай черни ээлеп арткан.
2002 чылда чогаалчы чырык өртемчейден чарлып чоруткан соонда, ооң хөй санныг шүлүктериниң аразындан шилиттинген шүлүктерниң «Чуртталгамның өңнери» деп чыындызын Тываның ном үндүрер чери чырыкче үндүрген. Бо ном ажылчын шүлүкчү Виктор Сагаан-оолдуң салым-чаяанынга бир янзы мөгейиг болган.
Виктор Сагаан-оолдуң шүлүктеринге аялгаларны ат-сураглыг композиторлар Ростислав Кенденбил, Владимир Серен дээш өскелер-даа бижээн. 1990 чылдарның ортаа үезинде «Балгазынның кежээлери» деп ыры бүгү Тывага чаңгыланып үнген. Бо ыры амга чедир нептереңгей ырыларның бирээзи. Ынчан ырының сөзүнүң авторунга ужуражып, ооң чогааттынган төөгүзүнүң дугайында кыска радиодамчыдылганы белеткээн мен. «Аныяамда аарааш, Балгазында санаторийге эмнедип тургаш, «Балгазынның кежээлерин» бижээн мен. Шүлүкте бижиттинген оңмас ногаан хадыларны-даа, дээрде салдап чоруур айны-даа, орлан оолдар, баштак кыстарны-даа көрген мен, олар карактарымда ам-даа чуруттунуп чоруур. Шагда-ла бижээн шүлүүмге чараш аялганы Владимир Серен бижээни дээш композиторга өөрүп четтиргенимни сагыжымда илередип чор мен» – деп, Виктор Биче-оолович чугаалаан кижи.
Оожум салгын оюн эреп
эстеп келгеш,
Оңмас ногаан хадыларны
эргеледир.
Орлан оолдар, баштак кыстар
четтинчипкеш,
Омак-хөглүг танцылап,
ырлажы бээр.
Ээ-ээ, Балгазынның кежээлери,
Магаданчыг кежээлери.
Пөрүк кыс дег томаанныг
ой чылар-чылбас,
Агымнарын чоорту шуудуп
агып чыдар.
Мөңгүн-биле чайырлаан дег
чедишкен ай
Айдызын төп, шөлээн дээрде
салдап чоруур.
Ээ-ээ, Балгазынның кежээлери,
Магаданчыг кежээлери.
Сыгыргалар уян үнү имир уткуй
Шыргай аргаа медээлежип
ырлажы бээр.
Чалыыларның чүректери
ынакшылга
Чайгаар алзып, сеткилдери
көзели бээр.
Ээ-ээ, Балгазынның кежээлери,
Магаданчыг кежээлери.
Ш. ЛОПСАН, журналист.
"Шын" №62 2024 чылдың август 17