Тыва хүндүткелдиң чамдык ужурларын, езу-чаңчылдарын, бо чоруур шаамда душканым кижилерден дыңнааным солун-чугааларны маңаа киирдим. Ону барымдаалыг таварылгаларга даянып бижип олур мен. Канчаарга-даа чүү-даа чүве үнген дөстүг болур болгай.
ЧОЛУКШУУРУНУҢ, ААЛЧЫЛАР ХҮЛЭЭП АЛЫРЫНЫҢ ЕЗУЛАЛЫ
Өгге аалчы кирип кээрге, дөрже чалап олуртур, аъш-чемин мурнунга салып, сүттүг шай-биле хүндүлеп, мендилежириниң езулалын албан сагыыр. Ону мен хүндүлүг кудазы, келин кыстың адазы Кылын-оол Комбуевич кээрге, оолдуң адазы Аңчы-Караның хүлээп ап турганындан көрген мен. «Мендээ, куда, мал-маган хүр тур бе?» – деп, демгизи мендилежир. «Менди-менди, сол-сол тур бис» — деп, аалдың ээзи харыылаар. Аалчызы аъттан дүжүрери билек, аъттың тынындан ап, баглаашка баглап каар. Чок болза эзер, чонаан дүжүргеш, аныяк оолдарга аътты өртедип каар. Аалчы өгже кирерде, кымчызын дергизинге баглап каар ийикпе, боолуг чораан болза, оозун өг кырынга салып каар азы улуг кижиге хүлээдип бээр, курунда бижээн ужулгаш, хыны-биле халаңнады бадыргаш, өгже кирер.
Чалаанын ёзугаар дөрже эрткеш, тыва чаңчыл-биле кидис ширтек кырынга дискектенип олуруптар. Күдээзиниң адазы ооң чоогунга олурупкаш, чугаалажып эгелээр, а херээжен кудазы аъш-чем кылып, сүттүг шайны ийи холдап сунар, а кудазы шайны ийи холдап тудуп алыр.
Аалчылар белек-селиктиг кээр болгай, келинниң адазы ааржы, ээжегей, курут эккелген, а ол ышкаш тыва арага тип, курут, быштак кылып алыры-биле шевергин чазап каан шууруунну белекке Кылын-оол Хертек берген, а кадайы Даңчыт сыңыйга кудуп каан саржаг эккеп бергени улуг хүндүткел, эки аажы-чаңныг болурун илереткени ол.
Хүрегенниң ачазы алызындан аңчы кижи болгаш, таалың долдур кевирген аң эъдин берип, даарап алыры-биле элик, мыйгак, чуңма кештерин, бышкаштар берген. Ол үеде аң эъди бээри кудаларын улуг хүндүлээни ол.
КЕЛИННИҢ МӨЗҮЛҮГ ААЖЫ-ЧАҢЫ БОЛГАШ ЧАҢЧЫЛДАРНЫ САГЫП ЧОРААННЫ
Келинниң эң-не хүндүлээр кижилери — бээ биле кунчуу болур. Ол бээниң адын безин адаарындан эпчоксунар турган. Бир эвес адаары чугула апарган болза, ону ойзу адаарын кызыдар. Бо таварылгада Хемчик-Бажының Көкен-ноянның тывыштыг, часпас адар алдарлыг аңчызы чораан кижи боорга, Аңчы-Кара дээр турганы чөптүг боор. Ол ойзу адаан ады-биле Иргит Баянны кенээттери туржук, Хемчик-Бажының чону безин ынчаар адаар апарган. Ам-на харын сактып келдим: Бай-Тайгада Шындазынның Дөргүн деп черинге чурттап чораан Доокур Мергенович Салчакты кенээттери Хомду дижирлер. Чүге дээрге ол Хомду дайынынга эрес-маадырлыг чорукту кылган кижи деп чүве билдине бээр.
Кенээттер Хемчик-Бажынга Хоолаш-Хем эриинге чурттап турган Дөңгүрак Хертековичини МЧАЭ даргазы дээр турганы укта-ла шын чүве. Ол мал, чер ажыл-агыйының даргазы турган дээр. Кенээттерниң улуг улустуң адын адавас, ойзур хүндүткелдииниң дуржулгазы турган боор.
Келин кыстар улуг улус мурну-биле эртпезин, куру чок, бөөлдеш тоннуг кижи чаны-биле эртпес база өг иштинге кылаштаарда, чөпшээрел-биле орун баары азы аъш-чем салып тура, өгнүң оң талазы-биле эртип болурун угаадып билир турганнар боор. Улуг улус чугаалажып олурда, чугаага киришпес, кевин-херээ чок сөс чугаалавас, авазының ийикпе азы кунчуунуң чанынга олурар дээрзин билир.
Куда болуп турар үеде аныяктарны ак өгже чалаар, өгнүң девискээрин болгаш иштин арыг-силигге тудар, идик-хевин безин салыр чери аңгы болур. Эр кижиниң дериг-херексели орун бажының ындында салгаш, чыдар черин шып каан болур.
Бир солун чүве, куда төнүп турда, аныяктарга сиген белеткедири. Шалгыларны шагда-ла белеткеп каан турар. Аныяктар чыскаалыпкаш, кезилдеже бир дем-биле кириптер. Чамдыктары кескен сигенин дыттарның будуктарынга доора азып каап каар, кургай бээрге, хөпээннер көвүдеп эгелээр. Бо бүгү ажылды кадарчы Сыргыт-оол Хомушку удуртуп, эң эки киришкен аныяктарга ужа, төш болгаш өске-даа аъш-чем-биле чемгерип, шаңнаары онза солун-даа, хөглүг-даа. Бир чеже аныяктар арага-дары ишпес, ол үеде ону ажыглавас-даа турган.
Бараат ДЕЛЕГ-ООЛ,
Күш ажылдың хоочуну, РФ-тиң өөредилгезиниң тергиини, ТР-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
Чуруктарны интернеттен алган.
"Шын" №40 2023 чылдың июнь 3