РФ-тиң Президентизи В.В. Путин 2023 чылды Россияда башкының болгаш дагдыныкчының чылы кылдыр чарлаан. Чыл дургузунда башкыларга тураскааткан федералдыг болгаш республика чергелиг хемчеглер хөйү-биле болуп эрткен. Ынак башкыларывысты кезээде сактып чоруур бис. Чаа ажылдай берген аныяктарга дуржулгалыг дагдыныкчының деткимчези эң-не үнелиг. Ону кижи кажан-даа утпас. Бистиң аравыста бүгү чуртталгазын башкылаашкын ажылынга бараалгаткан, хүндүткелге болгаш шаңнал-макталга, үлегер алырынга төлептиг кижилеривис бары чоргаарал.
Башкының болгаш дагдыныкчының чылы ам-даа уламчылап турар. Чыл доостурунга чедир санныг хонуктар артканда, Тываның база бир төлептиг башкызы Татьяна Дажыевна Моңгуш-биле таныштырар-дыр бис. Ол тыва чуруктарлыг алфавитти чуруп көргүзеринге үлүг-хуузун киириштирген башкы. Ол – үш кыстың, бир оглунуң энерелдиг авазы, хөй санныг өөреникчилериниң ынак башкызы, аныяк башкыларның дагдыныкчызы.
Татьяна Дажыевна 1957 чылда Чөөн-Хемчик кожууннуң Ийме суурга Чүдүм Чимит-ооловна биле Дажы Доржуевич Моңгуштарның өг-бүлезиниң үш дугаар кызы болуп төрүттүнген.
Ол 1975 чылда Кур-Чер ортумак школазын, 1978 чылда Кызылдың башкы училищезин дооскан. Татьяна Дажыевна күш-ажылчы базымнарын Сүт-Хөл кожууннуң Кызыл-Тайга ортумак школазынга эгелээн.
Бөгүнгү маадырывыс эгезинде башкы мергежилдиг болурун күзевейн чораан. Эштериниң аайы-биле башкы училищезинге өөрени бергеш, башкы мергежилге сонуургалы оттуп келген. Ынчангаш училище дооскан соонда, школага ажылдавышаан, Кызылдың башкы институдунче кирип алгаш, бот-өөредилге-биле дээди эртемни чедип алган.
Чаа училище дооскан аныяк башкы көдээ суурнуң школазынга ажылдап чедип келгеш, бир дугаар өөредип эгелээн өөреникчилерин хүлүмзүрүг-биле сактып чугаалаар болду.
«Ынчан Кызыл-Тайга сес чыл школазының директору Оскал-оол Артыкпаевич Куулар чүве. Шынында мени Сүт-Хөл кожууннуң өске школазынче чоруткан турган. Кады училище дооскан эжим Светлана Делгер-ооловна-биле мени Оскал-оол Артыкпаевич өске школаже чорутпайн, Кызыл-Тайга школазынче «хунаап» аппарган кижи. Школага аныяк кадрлар херек турганы ол боор. Ажылдап чеде бээримге, меңээ бирги класстар берип каан. Класста он сес чаш бар. Кичээл үезинде уруглар солун болгаш чаптанчыг харыыларны бээр. Орус дыл дыңнап көрбээн малчыннар ажы-төлү орус сөстерни ал-соора дыңнааш, дыка солун айтырыглар салыр чүве. Бир катап самбыра деп сөс өөредир дээш, «Это доска» – дээримге, «Это доскаар», «Это тураскаал»-даа дээр кижи бар. Бир-ле хүн чуруктар азып алгаш, ону тайылбырлап тур мен. «Это лицо» дээш чурукче айтыптарымга, «Кымның кымның ачазы-дыр ол» – дээннер. Оон билип кээримге, Ликсо деп кижи бар болган. Кежээ удуур дээш чыдып алгаш, класска болган чүүлдерни сактып келгеш, каттырып-ла эгелээр мен. Кады чурттап турган эжим Светлана Делгер-ооловна: «Бо канчап бардың!?»— дээрге, уругларның чаптанчыг харыыларын, кичээлге чүү болганын чугаалап-ла эгелээр мен. Кады шаанга киир каттыржыр бис.
Күзүн болгаш чазын кичээлдер соонда өөреникчилерим-биле хем кыдыынга ойнап хүнзээр бис. Бир дугаар өөреникчилерим уттундурбас. Ол дээрге Чечена Куулар, Маруся Ондар, Али Доңгак, Саида Ириль, Туран-оол Ондар дээш өскелер-даа» – деп, Татьяна Дажыевна сактып чугаалады.
Татьяна Дажыевнаның бодунуң дагдыныкчызы училищеге сургуул үезинде куратору турган Раиса Данзын. Өөредилгезин доозупкаш, школага ажылдай бергеш-даа, башкызы-биле харылзаазын үспээн. Чүгле ажыл-агыйынга эвес, а амыдырал-чуртталганың өске-даа айтырыгларынга арга-сүмезин кадып чораан, езулуг-ла дагдыныкчызы ол болган.
«Кижиниң амыдыралында дагдыныкчы башкы чаңгыс эвес болур чорду. Бир дагдыныкчым, бодумнуң кады төрээн акым Дарташ Дажыевичини үнелеп чоруур мен. Алды класска өөренип турумда-ла, мени шыдыраага өөреткен кижи. Акым боду башкы эвес-даа болза, чуруктарлыг тыва алфавитти тургузарынга арга-сүмезин кадып, дузалашкан» – деп, акызының дугайында чылыг сөстерни чугаалады.
Татьяна Дажыевна башкылаашкын ажылын республиканың аңгы-аңгы школаларынга 43 чыл үзүк-соксаал чок үргүлчүлээн. Үш чыл бурунгаар ол хүндүлүг дыштанылгаже үне бергеш-даа, «репетитор» деп башкылаашкын ажылының бир хевирин уламчылап чоруур. «Хүндүлүг дыштанылга-ла дээш ажыл чок олурарга, чалгааранчыг-даа, шыланчыг-даа. Ынчангаш Дүрген номчулга курузун доозуп алгаш, бо хүннерде бичии уругларны дүрген номчуурунга өөредип чоруур.
«Дүрген номчулганың ажык-дузазы дыка улуг. Амгы үениң ажы-төлүнүң номчулгага сонуургалы эвээжээн-дир. Бичии уругларга эрттирип турар кичээлдерим оларның кичээнгейин сайзырадыр, көрүп тургаш азы дыңнап тургаш, сактып алырынга ажыктыг. Уруглар номчаан чүүлүнүң утказын база медереп билир ужурлуг. Оон ыңай сөс курлавырын байыдар, чугаа-домаан сайзырадыр. Ук кичээлдерде чүгле номчулга эвес, математика болгаш орус дылдың материалдары база кирип турар» –деп, ол тайылбырлады.
«Дүрген номчулга» курузун бо чылын чаа эгелей берген. Түңнелдер 2023–2024 өөредилге чылы дооступ турда, илереп кээр дээрзи билдингир. Дуржулгалыг эге класс башкызының демдеглээни-биле алырга, уругларның номчулгазы эки болурга-ла, өөредилгениң шынары база экижиир, онаалга кылырынга эвээш үе чарыгдаар.
Башкы кижи дээрге кымыл ол – дээн айтырыымга Татьяна Дажыевна мынчаар харыылады:
– Бир-ле дугаарында бодунуң мергежилинге болгаш бичии уругларга ынак кижи. Башкы уругларга чоок болгаш кандыг-даа ада-ие-биле чугаалажып билир ужурлуг. Аныяк башкыларга чагыырым болза, ажылынга кызымаккай чорукту, билиин үргүлчү бедидип, кады ажылдап чоруур эш-өөрүнден эки чүүлдерни үлегерлеп ап чоруурун күзээр-дир мен.
Татьяна Дажыевна хүндүткелдиг болгаш дуржулгалыг башкы болурундан аңгыда, Кызыл хоорайда «Кадыннар» танцы-сам бөлүүнүң идепкейжилериниң бирээзи. Спорттуң база бир тускай хевири ушу секциязынче бодунуң үе-черге эш-өөрү-биле кады барып, мага-бодун дадыктырып, кадык амыдырал дээш туржуп чоруур. Ушу талазы-биле Дуань деп чадада келген. Ол хостуг үезин кажан-даа хоозун чүүлдерже чарыгдавас, онзагай башкыларның бирээзи.
Айдың ОНДАР.
Чурукту маадырның архивинден алган
“Шын” №98 2023 чылдың декабрь 23