Башкы, Мөге — Сүүр-оол!

1964 – 1965 чылдарда эге класска өөренип тургаш, Сүүр-оол Хүргүлековичини бир дугаар көрүп ужурашкан мен. Ынчан Ак-Туруг школазының директорунга томуйлаткаш, ажылдап чедип келген.

Школаның өөреникчилери бир улуг байырлалга белеткенип, ыры-шүлүк өөренип шаг болуп турган бис. Мен шүлүктепкеш турумда, бир кижи: "Адыр, оол, таптыг шимчеп, холуң-биле көргүзүп тургаш, бо шүлүүңнү ыыткыр, тода чугаала" — дээш, мээң хендирге сөөртүп алганым ойнаар машинамны туткаш, боду көргүзүп эгеледи. Сагыжымда Степа акый (Сергей Михалковтуң чогаалының маадыры) кудумчуга машиналарны башкарып турган-даа ышкаш болду.

Ак-Туругдан өскээр чорупкаш, үр үелерде башкымны көрбээн, ынчангаш уттур-даа чыгыы турган мен. Спорттуң национал хевирлеринге республиканың спартакиадазы бир катап болуп турда, башкымны маргылдааларга көрдүм. Маргылдааның судьяларының аразында эрестии сүргей халып турду, спортчуларның херек ужурлуг саазыннарын долдуруп турган хевирлиг. Ынчаарда башкыны “Мөге Сүүр-оол” деп улустар адай бергени ол. Мени кайын таныыр боор деп бодал мени дүвүретти. А мени Сүүр-оол башкы, школага тенектенип халып турумда, ийи-чаңгыс көрген чадавас деп бодап, дидимненип алгаш, бир-ле эптиг байдалда чанынга баргаш, кайын таныыр боор деп бодазымза-даа:
— Экии, башкы. Мени Борис дээр. Шаанда Ак-Туруг школазынга өөренип турган болгаш, силерни сактып чоруур мен. Мал эмчизи Өлчей кырган-ачамның аалынга турган мен.
Башкым элээн боданы бергеш:
— Аа, ол Өлчей эмчини, Васильев эмчини база эки таныыр мен. Мени сактып чедип келгеш, мендилешкениңге четтирдим, дуң- мам – дээш, айтырды. — Кайда ажылдап, чурттап тур силер?
— Балгазынның көдээ профессионал-техниктиг училищезинде комсомол секретары болуп ажылдап чор мен.
— Таңдының чыынды командазы кончуг шыырак, үргүлчү-ле тиилээр болгай силер. Ам база бедик деңнелдиг боор силер — дээш, хүлүмзүрдү.
— Чаа, башкы, эки киржириңерни күзедим — дээш, арлы бердим.
Оон соонда дыңнаарымга, башкым Улуг-Хем районнуң спортчу комитет даргазы болганынга дыка амыраан мен. Ол алдарлыг кижиже улус белен-селен чагдаар хамаанчок, ырактан сонуургал-биле хүндүлеп көөр чораан чүве.

Амыдырал ындыг! Башкым спорттуң национал хевирлеринге Улуг-Хем районнуң спортчуларын маргылдааларга бо-ла баштап кээр. Боду спорттуң бүгү хевирлеринге дески. Аныяк спортчуларга арга-сүмезин кадып, тайылбырлаан турар.

Элээн чылдар эрткенде, башкымга, Улуг-Хем районда чаа профтехучилищениң директорунга ажылдап турда, ужураштым. Мен база ол шугумга ажылдап чораан болгаш, башкым-биле дыка сонуургалдыг чугаалашкан бис. Сургуулдарның өөренир, чемненир черлери болгаш өске-даа материал-техниктиг баазазын кончуг таарыштыр тургусканын магадаан мен.

Алызында ада кижи болгаш, чоннуң ажы-төлүн төлептиг улус кылдыр өөредип-кижизидип чораанын эки билир мен. Сүүр-оол башкының өөреникчилери республиканың янзы-бүрү адырларында төлептиг ажылдап-чурттап чорууру өөрүнчүг.

Мен ынчан Таңды кожууннуң чагырга даргазынга ажылдап турдум. 1996 чылда ТАР-ның 75 чыл оюнга тураскааткан республика Наадымын Таңды кожуунга эрттирген, тыва хүрештиң маргылдаазы Бай-Хаак суурнуң стадионунга болган. Ол улуг маргылдаазының кол шииткекчизинге алдарлыг мөге, Тываның наадымнарынга каш улай шүүп чораан, Тываның күш-культуразының алдарлыг ажылдакчызы Сүүр-оол Ондарны бадылааны чазыг болбаан.

Улуг мөгевистиң хүреш мурнунда шупту мөгелерни чыып алгаш, чагыг-сөзүн берип, маргылдааның негелделерин сагындырып турганын дыка-ла сонуургаан мен. Башкы кижи болгаш, оолдар-биле кончуг таптыг чугааны кылыры меңээ улуг өөредиг болган.
Тыва хүрешти кончуг бедик деңнелге эрттирген түңнелинде, Сүүр-оол Хүргүлекович шаңнал-макталдарны, белектерни чемпионнарга сунуп, чагыг сөзүн чугаалап турганы онзагай.

Өөрүп четтиргеним илередири-биле кончуг хүндүлээрим улуг башкымны, шупту судьяларны шайлаашкынче чалаарымга, Сүүр-оол Хүргүлекович судьяларны ончалааш, столга олурткаш, хамыктың соонда боду олуруп алды. Ооң кижизиг чоруун шупту эскерип, аравыста чугаалажып-даа турдувус.

Башкывысты, алдарлыг мөгени дөрже чалааш, хүндүлүг чем – ужаны салып, белек-селекти сунарывыска, башкывыс эпчоксунуп:
— Ону канчаар силер... Бис ажылывыс күүседип чоруур улус-тур бис ийин – деп чугаалады.

Сүүр-оол башкыны даштындан көөрге, кончуг шыңгыы, шириин-даа ышкаш. Ындыг эвес! Ажык сеткилдиг, үргүлчү чонунга дузалажыр, кажан-даа улусту ылгавас чораан. Чүгле углап-баштаар дээрден башка. Кандыг-даа байдалдарда ужур-чөвүн илередип, кижилерге ажыктыг сүмелерни берип шыдаар. Улус-чон-биле чугаа кылганда, дыка солун! Сактырга, тоолун ыткан улуг тоолчу дег, тоолунуң маадырлары кижиниң карактарынга көстүп, чанында турган дег апаар. Чугаа аразында чечен сөстерни, үлегер домактарны кончуг-ла чогумчалыг ажыглап билир. Чамдыкта улусту каттырынчыг, шоодуглуг деңнелгелер-биле угаан киирип, билиндириптер. Ол кижилер хомудаан сеткил чок артар.

Бир катап башкывыс айыыл-халапка таварышкаш, миннип келгеш: ”Ол частырыг кылган кончуг тенекти таптыг чагып, сургаңар. Моон соңгаар чурумнуг, шүгдүнүп чорзун” — деп чагаан. Херек кырында башкының аар балыглаткаш, бодун бодавайн чытканы ооң мөзү-шынарының, иштики делегейиниң байы деп билген мен. Улустуң албадап ыдыпкан оглун камгалап чыткан хире.

Башкым, хүндүлээр мөгем Сүүр-оол Хүргүлековичиниң 70 харын демдеглеп, Улуг-Хем кожуунга улуг хүреш маргылдаазын эрттирер дугайында чар болган. Күскү доңат дүжүп, сооп эгелээн октябрь айның эгезинде Шагаан-Арыг стадионунга республиканың кожууннарындан эң шыырак мөгелер чыылган.

Мен хуумда дуза кадарын бодааш, шала эртежик чеде бээримге, алдарлыг мөге боду оолдар-биле кады стадионда ажылдаан тур.
— Че, оол, бо манзаны тут, ону ынаар сандайландыр салыптаалы — дээрге, кады ажылдап кирип- тим. Чеден харлыг-даа болза, ооң мөге-шыыраан, аажок эрезин-даа кижи кайгаар!
Элээн болганда мени ылап танааш, дыка улуг буруу кылган бичии оолчук ышкаш, алгырып-ла дүжүрдү:
— Хаа! Улуг сайыдымны айбылап канчаарым ол — дээш, мээң холум тудуп мендилежип, куспактады.

Алдарлыг мөгевистиң 70 харлаан байырлалын бедик деңнелге эрттирген. Долузу-биле дерип каан, хаваанда дөөнейлиг калчан-доруг аъттың дынын хоочун мөгеге Сүт-Хөл кожуун чагыргазының даргазы Иван Шыванович Монгуш чаңгыс чер чурттугларының өмүнээзинден тутсуп берген.

1965 чылда Кызылга Наадымга шүүп каарга, С.Ондар мөгени аът-биле шаңнаан деп чарлааш, аътты берген кылдыр көргүскен. А херек кырында аътты шүүлген мөгевиске бербейн, өскээр чедип алгаш барган чүве-дир. Ол дээш чон дыка-ла хомудап чораан. Хөй чылдар шуужуп эртсе-даа, салгалдары чогуур шынын тургузуп, Мөгевистиң сеткилин өөрткени ол.

Улуг өгбевис Сүүр-оол Ондар чуртталгага кончуг ынак чаңын салбаан. Чүге дээрге бүгү назынында сургуулдар-биле халбактанчып, оларны шын орукче углап-баштап келген.
Уруг-дарыының авазы Деспи Санааевна-биле аныяанда танышкаш, өг-бүле болуп чурттааш, төлептиг ажы-төлдү өстүрүп азыраан, эртем-билигге чедирген.

Улуг уруу Светлана Сүүр-ооловна — Тывада алдарлыг журналист, Россияның эрге-ажыын камгалап тургаш, амы-тынын берген Маадырның авазы.

Адазының изин баскан оглу Александр — Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, күрүнениң айыыл чок албан органнарының халажылгада полковниги, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Национал чогаал шаңналының эдилекчизи, көвей чаш ажы-төлдүң кырган-ачазы.

Уруу Алекмаа Сүүр-ооловна – төлептиг ава болгаш кырган-ава, дээди категорияның эмчизи, Россияның кадык камгалалының тергиини, адазын дөзээн спортчу. Ча адарынга, хөл шыдыраага ойнаарынга, чадаг чарышка маңнаарынга дески спортчу чораан.
Күрүнеге ачы-хавыяазы дээш Сүүр-оол Хүргүлекович Ондарны Тыва Республика ордени-биле шаңнаан, Тыва Республиканың күш-культуразының алдарлыг ажылдакчызы деп бедик атты тывыскан.
Улуг-Хем кожууннуң хүндүлүг хамаатызы Сүүр-оол Ондарның ады-биле Шагаан-Арыг хоорайның чаа кудумчузун адаан. Улуг Башкы, Мөге – Сүүр-оол Ондарның ат-алдары балаттынмас, төөгүде артып калган.

/ Борис БАЛЧИЙ-ООЛ,
ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, Тываның ЧЭ кежигүнү.