Дугаржап Дембирелович Хомушку 1925 чылдың май 1-де Чадаана сумузунга Дембирел Хүрең-оолович биле Седип Шой-Сүрүңовна Хомушкуларның дун оглу бооп төрүттүнген. Ачазы Даа кожууннуң Үстүү-Хүрээзинге аныяк үезинде хуурактап тургаш, Кыдат, Моолдан коштуг тевелерге чиң сөөртүп, ТАР болгаш ССРЭ үезинде чаа амыдыралды тургусчуп, Бажың-Алаак суурнуң таваан салып, чуртталга бажыңнарының тудуунга база ажылдаан. Авазы уран-шевер, хол куруг черле анаа олурбас даараныкчы.
Тыва өг-бүлеге дун төл ада-иезиниң быжыг чөленгиижи апаары чаңчылчаан турган. Ынчангаш бичии Дугаржап бичиизинден-не мал, чер ажылынга дузалажыр турган. Чүве сактып алыры эш-өөрүнден ылгалдыын ачазының кады төрээн дуңмазы, баштайгы тыва дыл кырында номнарның авторларының бирээзи, 1925 чылда Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединче (КУТВ) өөренип чоруткаш, доозуп келген тываларның, баштайгы тыва эртемденнерниң бирээзи Алексей Хүрең-оолович Алдын-Херел эскерип, оолду албан эртем-билигге өөредип алырын чагыыр турган.
1935 чылда, 10 харлыында, Үстүү-Хүрээниң Улаан-Булуңга эге чада школазынга өөренип киргеш, 1942 чылда 7 классты доозуптарга, ТАР-ның Чырыдыышкын яамызының дужаалы-биле Чаа-Хөл кожууннуң Чайлаг-Алаак школазынче ажылдадып чоруткан. Хып дээн аныяк 17 харлыындан эгелээш-ле башкы кижиниң чымыштыг болгаш буянныг ажыл-амыдыралынче шымнып кирипкен.
Башкы мергежилдиң далайынче шымнып киргени
Д.Д. Хомушку 1955 чылда Кызылдың башкы училищезин, 1960 чылда Красноярск хоорайда күрүнениң башкы институдунуң биология-география факультедин тергиин эки дооскан.
Ооң күш-ажыл дептеринде бижилгелерни допчулаарга мындыг: Эрзинниң Нарын алдын уургайынга эге школа; Улуг-Хемниң Кызыл-Даг, Ак-Туругнуң уруглар бажыңы; Өвүрнүң Торгалыг, Чалааты; Барыын-Хемчиктиң Кызыл-Мажалык, Хөнделең; Сүт-Хөлдүң Суг-Аксы; Чөөн-Хемчиктиң Хөндергей, Хорум-Даг, Теве-Хая, Ийме, Бажың-Алаак школаларынга башкылап, директорлап ажылдаан.
Бодунуң байлак арга-дуржулгалыг ажылдап эрткен чылдарында чеже-чеже төлептиг мөзү-шынарлыг кижилерни хевирлээринге үлүг-хуузун киирбээн дээр! Эрзинниң Нарын алдын уургайынга эге школага ажылдап турда, өөреникчизи Г.Ч. Ширшин турганын ол улуг чоргаарал-биле чугаалаар чораан.
Чайлаг школазынга-ла чаңгысклассчызы М.Б. Кенин-Лопсан чуртталгазының сөөлгү хүннеринге чедир кады ужурашкаш, шыдыраалаар, чашкы үезин сактып хөөрежир, ажы-төлүнүң чедиишкиннерин үлежир эжи.
Уругларны уран чүүлге, спортка, эстетиктиг кижизидилгеге өөредип, сайзырадып турганы-биле кожуунга, республикага Бажың-Алаак школазы шаңналдыг черден дүшпейн чораан. Республикада өөредилгениң хоочуну Наталья Хуураковна Бадыргы:
– Бажың-Алаак суурдан ат-сураглыг артистерниң хөй үнгенинге ук школаның башкыларының, ооң иштинде Дугаржап Дембиреловичиниң үлүү дыка улуг.
Бир катап концертке белеткел үезинде башкы чедип келгеш: “Ам чүгле бажың куду тутпа шүве. Дуу ол кино үндүрер черниң үш үдүн көрүп тур сен бе, охаай, ынаар көрүп ал шүве” – дээш, саазын туткан улусту чемелеп, сцена кырынга бодун шын алдынарынга аажок өөредир башкы чүве – деп башкызының дугайында чылыг сактыышкыны-биле үлешти.
“Башкывыс дыка организакчы кижи. Уран чүүл көрүлделериниң үезинде хор мурнунга турупкаш, кижи бүрүзүн хынап көрүптер. Сөс билбес кижини хөй улус мурнунга тургузуптар. Сөзүн шээжилеткеш, ырладыптар. Ынчангаш кижи бүрүзү фестивальга шыңгыы белеткенир.
Школавыска салым-чаяанныг кижилер дыка хөй: ийистер Рая, Нина, Маша, Маруся база Малина Алексеевна, Лориса Кара-Сал суглар аажок талантылыг турганын сактып, чоргаарланып чоруур мен” – деп, культура адырының хоочуну, ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы Зоя Балчыырак демдегледи.
География кичээлдери
“Бажың-Алаак ортумак школазынга 8-ки классты 1964-65 өөредилге чылында дооскан мен. География башкызы, школа директору Дугаржап Дембирелович Хомушку кичээлди колдуу даштыгаа эрттирип турган. Ийи сактыышкындан чугаалаптайн.
“Бөгүн “Горизонт” деп тема өөренир бис” — дээш, башкы бисти даштыгаа стадионга кежээликтей хүн ажып бар чыдар үеде: “Дуу ынаар көрүңер, уруглар — дээш, хүн ажар чүкче айыткаш, — чүнү көрүп тур силер?” — деп айтырган.
Бис ону билбейн: “Хүн-дүр”— деп харыылаан бис...
Горизонт деп чүл деп чүвени башкывыс биске ынчаар өөредип чораан.
База бир кичээл. Күскү тараа ажаалдазы. Ховуда үш комбайн шууштур турупкан, тараа кезип турган. Башкывыс: “Хову корабльдери-дир, көрүңер, тарааны ажаап, бисти чемгерип чоруур кижилер комбайнёрлар, трактористер бо-дур” деп биске чугаалап турган.
Комбайнёрларның бирээзи мээң ачам Кертик-оол Амыр-Медиевич Монгуш. Ынчан ачамның ажылы ындыг кижи-дир деп билген мен” – деп, З. Балчыырак чугаазын доосту.
Д. Хомушку школачыларның «Дүжүт» бүдүрүлге бригадазын чайгы үеде удуртуп турган. Ук бригада Россияның бүдүрүлге бригадаларының аразынга ийиги чер ап, шаңнадып-мактадып, бедии-биле үнелеткен.
— Башкыларым Д.С. Куулар, Б.Е. Куулар, Д.С. Ховалыг, Д.Д. Хомушку сагыжымда ам-даа дириг. А Дугаржап Дембирелович тускай черни ээлеп турар.
…География кичээли биске бичии улуска эң-не солун эртем турду. Кичээл мурнунда башкы 3-4 аңгы картаны класстың дежурныйы-биле самбырага база ооң кыдыынга азып каар.
А бис кичээл мурнунда-ла география ному, бичии карталар, кыдырааш, өңнүг карандаштарывысты белеткеп алыр бис. Онаалганы канчаар кылганын хынап көөрү чаңчыл. Школачы бичии кижи хүн бүрүнүң негелдезинге база өөрени бээр, ону сагыыр апаар чорду.
…Кичээл санында башкы делегейниң, ССРЭ-ниң өңнүг карталарын шыйыглыг (контурлуг) карталарга чурудуп, өңнедип турганын утпас бис. Даглар бедээн, хөлдер, океаннар ханылаан, шынаалар, дескилээштер чавызаан тудум өңнери улам караңгы апаар. Картаны өттүндүр өңнээри берге чүве, эвээш эвес үе херек. (Бажыңымда ханаларда делегей, Россия, Тываның карталарын азып каан. Кезек-кезек, чашкы үем сактып, сонуургап көре бээр мен).
Турслёттап чораанывыс
…Бир чылын школавыс Чөөн-Хемчик кожууннуң өөреникчилер турслёдунга тиилээш, республика слёдунга киржир болган бис.
Ынчан суурувуска 7 чыл школазы турган. Адар-Төш артын ажар амгы үеде ышкаш, дески орук бар эвес. Ак-Туругга чедир аъттыг, чадаг чоруп турган үе. Слёт Улуг-Хемде Чодураа суурга болур турган. Негелде езугаар командалар суурундан аңаа чедир чадаг чедер, машина-балгат ажыглавас. Эртер орук — 90 хире км.
Он хире 6–7 класс оолдар-уруглар, башкывыс Дугаржап Дембирелович — шупту чүъктешкилиг Ак-Туруг, Арыг-Үзүү, Арыскан, Торгалыгны таварып, 2–3 хонгаш, Чодураа суурнуң тайга эдээнде алаак черге четтивис. Орук ара черге одагланып, дүн дүжерге, одаг долгандыр чыдыпкаш, а чамдыывыс майгыннарга удуп турдувус. Башкывыс бистиң-биле дөмей-ле... акывыс, улуг эживис ышкаш – деп, өөреникчизи Маадыр-оол Монгуш чылыг сактып чоруур.
Башкы – тулган спортчу
Дугаржап Хомушку хуралдарга, байырлалдар үезинде хемчеглерге киржип, саналын берип, удуртуп турганын чаңгыс чер чурттуглары бо-ла сактып чугаалажыр. Хар-назыны дөгүй-даа берген болза, ол кыш-чай чок спорт залынга, чайгы шөлге кээп, аныяктар-биле кады ойнаар турган.
Спортка ынак болгаш хол бөмбүү, шыдыраа, чиик атлетика, туризм спорту, бильярд ойнаарынга, черниң уг-шиин тыварынга шылгараңгай чораан. Хол бөмбүүнүң шөлүнге 43 чыл ойнааш, Дугаржап Дембирелович спорт талазы-биле республиканың адын чаңгыс эвес удаа камгалаан. Абакан, Минусинск, Черногорск хоорайларга Тывага Алексей Кумаяк, Александр Тыртык-Кара, Седип-оол, Лукьянов болгаш өске-даа ат-сураглыг спортчу өөрү-биле республиканың шилиндек командазынга ойнап чораанын улуг улус ам-даа сактыр.
Үлегерлиг өг-бүлениң ээзи
Уругларының иези, эге класстар башкызы Анна Сундуйовна Хомушку. Башкыларның алды ажы-төлү ада-иезиниң ажылгырын, кызымаан, мөзүлүг аажы-чаңын, уран чүүлге сонуургалын, эң ылаңгыя ырлаарын дөзээн. Олар боттары бодунуң шилип алганы адырының хоочун ажылдакчылары апарган, төлептиг салгалдарны өстүрген, уйнуктары база республиканың школаларында база аңгы-аңгы адырларда чедиишкинниг ажылдап чоруур.
Дугаржап Дембирелович Хомушку Тыва АССР-ниң школаларының алдарлыг башкызы болгаш хөй санныг шаңналдарның эдилекчизи.
/ Маадыр-оол МОНГУШ, күрүнениң айыыл чок чорук албанының хоочуну, халажылгада подполковник.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №49 2025 чылдың декабрь 18