Башкыларның башкызы.

Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг суурнуң улуг назы-харлыг чурттакчыларының шуптузунуң башкызы, барык бүгү назынында Ак-Туруг школазынга ажылдаан хоочун башкы – Василий Опаевич Ѳлчей.

Ооң өөредип, билиглер-биле чепсеглеп каан өөреникчилери янзы-бүрү башкы эртемнерин чедип алгаш, башкывыс-биле кады ажылдап чордувус. Бис хамаанчок, бистиң ажы-төлүвүс башкылар апаргаш, хоочун башкы-биле ажылдап турдулар. Ынчангаш Василий Опаевичини башкыларның башкызы деп сактып, хүндүлеп адап чоруур бис.

Василий Опаевич 1928 чылдың ноябрь 20-де Хемчик биле Улуг-Хемниң белдириниң девискээринде Изиг-Караның Ак-Мешпекке төрүттүнген. Бичиизинден-не сонуургаачал, өөредилгеге сундулуг, эртем-билигге өөрениичел оол болган. Ынчангаш Чаа-Хөлдүң дөрт чыл эге школазын 2 өөредилге чылының дургузунда өөренип дооскан. Оон Шагаан-Арыгның долу эвес ортумак школазының чедиги клазын дооскаш, улаштыр Кызылга башкыларның түр курстарынга өөренгеш, башкы ажылын 1945 чылда, 17 харлыында-ла Чаа-Хөлдүң Чайлаг-Алаак школазынга эгелээн. Чаа-Хөл районнуң өөредилге килдизинге 1946–1947 чылдарда ажылдааш, 1948 чылда Ак-Туруг школазының директорунга ажылдай берген. Оон-на Василий Опаевичиниң амыдырал-чуртталгазы, башкы ажылы, харын-даа мырыңай салым-чолу бо школа-биле чарылбас тудуш апарган.

Ол үеде эге класстарга өөредилгени, орус дыл кичээлдеринден аңгыда, тыва дылга чорудуп турар. Тыва дыл болгаш чогаалдан өске эртемнерни 5–6 класстарга орус башкылар орустап тайылбырлаарга, тыва башкылар өөреникчилерге дораан очулдуруп бээр. Василий Опаевич арифметика деп эртемни очулдуруп турган.
Василий Опаевич алдын холдуг ус-шевер. Кылбас-тутпас чүвези чок. Күш-ажыл башкызынга ажылдап эгелээш, уругларга чѳвүрээден, ыяштан, чонар-даштан янзы-бүрү хевирниң дүрзүлерин хостуг шагында чазадып турган. Башкызының дузазы-биле кылган ажылдарын өөреникчилер делгелгелерге киириштиргеш, бедик үнелелди ап, шаңнадып. мактадып турдулар.

Күш-ажыл кичээлдери-биле чергелештир техниктиг модельдерниң бѳлгүмүн удуртуп эгелээн. Өөреникчилер башкызының удуртулгазы-биле автомашиналар, самолёттар, ракеталар, хемелер модельдерин ырактан башкарар кылдыр чогаадып кылып турганнар. База-ла эки түңнелдерлиг болуп, район, республика чергелиг, харын-даа республикадан дашкаар делгелгелерге 1-ги, 2-ги черлерни үргүлчү ап келген.

Бо техниктиг модельдерни ооң ѳѳреникчилери болгаш улуг кижилер утпаан боор. Ол модельдерни ажылдаткаш, элээн дүрген халыдып шимчедирге, улуг-даа, бичии-даа кижилер сонуургап, шаан тѳндүр эдере маңнашкан турар-ла чүве болгай. Башкы, оон аңгыда, ток-биле далган тыртар дээрбени, станокка демирден кылган чүүлдерни хѳйнү кылып келген.

Василий Опаевич аныяк башкылар-биле эмеглежип стол-сандайны, орус-тыва аптараларны, үлгүүрнү кылып, бо бүгү чүүлдерни саткаш, ѳртээн школага дужаап турган. Аныяк күш-ажыл башкылары Олег Лааевич Кѳк-кыс, Дмитрий биле Орлан Ыдамчаптарны узаныр-чазанырынга дээш өске-даа ус-шевер арга-мергежилге ѳѳреткен.

Башкының чедиишкинниг ажыл-ижиниң кол деткикчизи, дузалакчызы ооң 5 уруунуң иези Бүдээнчик Ажыевна, 3 кыстың, 2 оолдуң эргим ынак авазы. Бүдээнчик Ажыевна бүгү назынында Ак-Туруг ортумак школаның интернадынга поварлап ажылдап келген. Ооң чылыг-чымчак чемзиг холдарының белеткеп кылган аъш-чемин чивээн, амзаваан кижи бистиң, улуг назы-харлыгларның аравыста чок боор.

Василий Опаевич биле Бүдээнчик Ажыевна ажы-тѳлүн эртем-билигге чедирип алыр дээш, карак кызыл ажылдап чорааннар. Улуг уруу Мария Таргын – математика башкызы, ортун уруу Валентина Идам-Сүрүң – терапевт эмчи, улуг оглу Юрий Ѳлчей – юрист, хеймер уруу Любовь Ыдамчап – математика башкызы, хеймер оглу Ѳлчей Леонид – диш эмчизи.

2010 чылдың август айда Республика хүнүн байырлап эрттирип турда, “Ынакшыл болгаш шынчы чорук” деп медальды Бүдээнчик Ажыевна биле Василий Опаевичиге тывысканы оларның мурнунга улуг мөгейиг болгаш хүндүткел болган.

Василий Опаевич – башкыларның башкызы, башкыларның, эмчилерниң ачазы, күш-ажылдың хоочуну, Улус ѳѳредилгезиниң тергиини, РСФСР-ниң школаларының алдарлыг башкызы.
Бисти «А» деп үжүктен эгелээш, ѳѳреткен бирги башкывыстың ѳѳренип, ажылдап чораанының дугайында аныяк-ѳскенге сонуургадып бижидим.
Башкывыстың алдарлыг ат-сывын "Урянхай-тыва энциклопедия" номунче киирген болза деп саналдыг мен.

/ Чечек ХОМУШКУ, хоочун башкы, Улус ѳѳредилгезиниң тергиини.