Е.Б. Салзыңмааның 95 харынга
Тыва чоннуң, муң-муң башкыларының хүндүткелдиг башкызы, доцент Елизавета Боракаевна Салзыңмаа бодунуң 95-ки күзүн бо чылдың октябрьда демдеглеп эрттирер турган.
Ол 1930 чылда, Тыва Арат Республиканың чурттакчы чону бодунуӊ дылынга таарыштыр чогааткан латинчиткен алфавиттиг бижиктиг болган төөгүлүг болуушкуннуг чылда, Тыва Арат Республикага Таңды кожууннуң Чагытай хөл кыдыынга төрүттүнген. Ынчангаш бо чылын тыва бижик-даа, башкывыс-даа 95 харын демдеглеп эрттирип турар.
Дараазында чылдарда бижикти тарадып, чаш ажы-төлдү эртем-билигже хаара тудар шимчээшкин эгелээн: чер-черлерге чайлаг, удаваанда – эге, а кожууннар төптеринге 7 чылдыг долу эвес ортумак школалар тургустунгулаан. Баштайгы тыва долу ортумак школа Кызылдың ийи дугаар школазынга ажыттынган. Хамык кожууннардан билигге сонуургалдыг ажы-төл аӊаа чыглып кээр турган. Шак ынчаар Е.Б. Салзыңмаа Кызылдыӊ ийи дугаар школазыныӊ ийи дугаар доозукчуларыныӊ бирээзи болган. Оларга долу дээди эртем чедип алырыныӊ аргазы ынчаар тургустунуп келген. Дайын үезиниӊ өөреникчилери ооӊ тыва чонга чедирген бүгү-ле аагын шупту чон-биле деӊге эгиннеринге чүктеп эрткеннер. Ук үе сургуулдарга амыдыралга быжыг тура-соруктуг, ак сеткилдиг, кызымаккай, бергелерге торулбас аажы-чаӊны хевирлээн. Бо кижизиг шынарлары оларныӊ бүгү назынында артып каан.
Саян ажыр аай-дедир амгы ышкаш оруктар каяа турган, чүък машиналарыныӊ кырынга, чүък аразынга-даа Абаканга чедип ап, дедир база-ла ол оруктап ынчаар-ла чоруп турганын башкывыс сактып чугаалаар турган. Улаштыр Абакандан Москвага чедир поездилеп неделя чыгыы чорааш, ооң соонда Ленинградка чедер.
Дайын соондагы Ленинград хоорайга өөренип чеде бергеш, билдингир тюркологтар, востоковедтер, филологтардан билиг четтирер аас-кежик оларга таварышкан. Ол дээрге профессорлар Жирмунский, Пропп, Малов, Тенишев болгаш өскелер-даа. Тыва бөлүктүӊ куратору, тыва дылды дээди өөредилге черинге бир дугаар долу курсту өөредип эрткен башкы – Владимир Михайлович Наделяев. Ол амыдыралыныӊ сөөлгү хүннеринге чедир Тыва-биле харылзаазын үспейн чораан. Ленинград университединиӊ доозукчулары баштайгы кайгамчыктыг тыва эртемденнерниӊ бөлүүн тургускан: академик Ю.Л. Аранчын, төөгү эртемнериниӊ доктору, хамнаашкынныӊ дириг эртинези, чогаалчы М.Б. Кенин-Лопсаӊ, филология эртемнериниӊ доктору, баштайгы тыва профессор Ш.Ч. Сат, Тываныӊ бирги дээди өөредилге чери– Кызылда күрүнениӊ башкы институдунуӊ бир дугаар тыва ректору, филология эртемнериниӊ баштайгы тыва доктору А.Ч. Кунаа, А.К. Калзан, К.Х. Оргу, А.К. Делгер-оол дээш оон-даа өскелер. Е.Б. Салзыңмаа чаа тургустунган Кызылда күрүнениң башкы институдунуң төөгү-филология факультединиӊ баштайгы деканы турган.
Институттуң чаа тудуунуң таваан салып эгелей бергенден тудуг доозулгуже чедир, башкылар чүгле кичээл эрттирер эвес, ажылчыннар, студентилер-биле бир демниг ажылдап, ажыглалга кииреринге үлүүн кииргеннер. Ол үелерде чаа сайзырап олурар Кызыл хоорайның янзы-бүрү ажылдарынга база киржир турган. 70 чылдар үезинде Кызыл хоорайга чылыг четкилерин чаӊгыс аай системаже киирип турда, хоорзалар чылыглажып, хоорайны долгандыр теректер тарыырынга база-ла Кызыл хоорайныӊ организациялары бир демниг хаара туттунган турган. Башкывыс аӊаа студентилери-биле бир деӊге киришкен.
Башкылаашкын, кижизидилге ажылындан аңгыда, тыва дылга шинчилел ажылдарын чорудары база чугула турган. Студентилерге бээр билиглерин баш бурунгаар белеткеп алыры, ол үеде тыва дыл талазы-биле шинчилелдер хөй эвес турганындан аңаа белеткел база-ла хөй үе негээр турган. Елизавета Боракаевнаның бижээни тыва дылда сөс тургузуунуң, сөс каттыжыышкыннарының дугайында ажылдары, тыва-орус дылдарныӊ деӊнелге грамматиказы ам-даа кара чаӊгыс эртем ажылдары болуп артпышаан. Дээди өөредилге чериниӊ номнарын тургузарынга ооӊ үлүү Ш.Ч. Саттан чыда калбас. Олар иелээ демнежип, «Амгы тыва литературлуг дыл. Лексика, фонетика, морфология» деп дээди өөредилге черинге ажыглаар эң бир дугаар тыва дыл кырында өөредилге номун 1980 чылда парлатканнар. Бо ном ам-даа студентилерниң кол өөредилге ному болуп артпышаан. Елизавета Боракаевна орус дылдыг студентилерге «Тыва дыл» номун, студентилерге тыва дылдың фонетиказынга мергежилгелер чыындызын база тургускан. Бо ийи башкывыс кончуг солун эгин кожа ажылдап чорааннар: бирээзи ном бижиирге, өскези аӊаа редакторлаар азы рецензентилээр. Бо талазы-биле Тываның дыл, литература, төөгүнүң эртем-шинчилел институдунуң дыл сектору-биле, ооң эргелекчизи Доруг-оол Алдын-оолович Монгуш-биле, кончуг сырый харылзаалыг турдулар. Тыва дыл талазы-биле чаӊгыс-даа эртем ажылы Елизавета Боракаевнаның кичээнгейинден, холундан ыраваан деп болур. Мен кафедрага 1979 чылдан тура ажылдап эгелээш, эң аныяк башкы болгаш, аӊаа херечи болуп, сөөлүнде база бичии-даа болза кады сайгаржып, киржип чордум. Кафедра хуралдарынга изиг-изиг сайгаржып, бот-боттарыныӊ ажылдарын чүгле эки талазынче эдип алыр аргаларны берип чорааннар деп билип турар мен. Республикадан дашкаар конференцияларга идепкейлиг киржип чораан. Мээӊ ажылдарымны оларныӊ сайгарып, рецензия бижип берип турганы; кичээлдеримге олуржуп, чагыг-сүмезин берип чорааны улуг өөредиг. Республиканыӊ кайы-даа булуӊунга баарга, оларныӊ өөреникчилери ажылдап турдулар. Үениң аайы-биле салгалдар база солчуп, ындыг-даа болза ам-даа ажылын салбайн, школаларда база өске-даа черлерде ажылдап чоруурлары бар. Елизавета Боракаевнаны чүгле бистиң республиканың эртемденнери эвес, республикадан дашкаар эртем төптериниң ажылдакчылары эки билир, ооң ажылдарын бедик үнелеп турарлар. Башкы боду бистиң аравыста чок-даа болза, ооң арттырып кааны эртем ажылдары ам-даа ажыглаттынып, моон-даа хөй үени чурттаар. Башкы, эртемден кижиниң улуг буяны ында деп санаар мен.
Елизавета Боракаевна бодунуӊ өг-бүлезинге харыысалгалыг ава, кырган-ава, эне чораан. Өөнүӊ ээзи академик Ю.Л. Аранчынныӊ эргелиг өөнүӊ ишти, бодунуӊ херээжен кижи деп ролюн дыка эки сагып чораан деп бодап чоруур мен. Бот-боттарынга дыка хумагалыг, сагыш човаачал, хүндүткелдиг чордулар. Башкы, эртем ажылы, хөй-ниити ажылын өг-бүлезинге үүлези-биле бичии-даа солувайн келген, өске талазында өг-бүлезинде харыысалгазын утпайн чораан. Ол дыка нарын үүле. Улуг уруу чораан Белек-кыс Юрьевна Аранчын дыка хөй чылдарда хоорайның 15 болгаш 4 дугаар школаларынга француз, немец дылдар башкызы болуп ажылдаан. Улуг оглу Владимир программист чораан, бичии оглу Михаил – инженер, ам хүндүлүг дыштанылгада. Уругларының уругларындан төөгү башкызы кылдыр Аяна Михайловна Аранчын Новосибирскиниң күрүне университедин дооскаш, Кызыл хоорайның 15 дугаар лицейинде чедиишкинниг ажылдап чоруур.
Мира БАВУУ-СЮРЮН,
филология эртемнериниң доктору.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №40 2025 чылдың октябрь 16