Башкыларның башкызы.

Аяна Ондар – биология эртемнериниң кандидады, ТывКУ-нуң анатомия, физиология болгаш айыыл чок амыдыраарының дугайында эртем (БЖД) кафедразының улуг башкызы, ол ышкаш университеттиң кадыкшыл институдунуң организмниң ажылчын байдалдарының дугайында шинчилээр төптүң удуртукчузу. Ол Мугур-Аксының школазын мөңгүн медаль-биле, ТывКУ-ну кызыл диплом-биле, Новосибирскиге Россияның медицина эртемнериниң академиязының Сибирь салбырының эртем-шинчилел институдунга физиология эртеминге эртем ажылын камгалаан. Барык 19 чыл дургузунда ТывКУ-нуң сургуулдар башкызы база республиканың башкылар билии бедидер институтка биология башкыларының башкызы болуп, биология эртеминге төлептии-биле бараан болуп чоруур.

– Школаны мөңгүн медаль, дээди өөредилге черин кызыл диплом- биле дооскан ышкажыл силер. Силерниң чедиишкиннериңерге үлүг-хуузун киирген башкыларыңар дугайында чугаалап көрүңерем.

– Кижи болуру чажындан дижири анаа эвес. Мээң амгы үеде бар чүүлдеримге хөй кижи киржилгелиг: өг-бүлем, башкыларым болгаш долгандыр ниитилелде кижилер. Чаңгыс башкыны маңаа чугаалаары болдунмас. Башкы бүрүзүнүң өөреникчилер-биле ажылдаар аргалары аңгы болгаш, ооң эки талаларын чаш кижи бодунче үлегерлеп алыр.
Эртем-билигге сундулуг болурунуң быжыг таваан азыраан авам Маңнаш Маадыровна Хомушку тургускан. Ол меңээ өөрениринге бүгү-ле таарымчалыг байдалдарны тургузуп, эки өөредилгем дээш хей-аъдымны көдүрүп, бичии кижини аажок көгүдер турган. Школачы кижини көгүдүп, мактаарга, эки өөренирге эки ышкажыл деп түңнелге кээп, өөредилгезинге кызымак болур. Оон ыңай өөреникчи кижиниң бажыңында өөрениринге бүгү таарымчалыг байдалдар – артык шимээн-дааш чок, эртемнерни номдан тывары дээри ышкаш, хууда библиотеканы болгаш стол, сандайлыг булуңну аңгылап каан болза, ынчан ол эртем-билигни эки шиңгээдип алыр.

Шагаан-Арыг хоорайның 2 дугаар школазынче Роза Дөңгүр-Караевна Чымбаның (Ховалыг) клазынче бирги классчы кылдыр өөренип кирген мен. Ол – бистиң ававыс ышкаш чылыг-чымчак, оожум-топтуг чугаалыг башкывыс чүве. Өөреникчилер канчаар-даа шимээргеп, тенектенип турда, черле үнүн дыңзыдыр чугааланмас. Башкывыс Роза Дөңгүр-Караевна арыг-силиг болгаш чараш бижииринге аажок өөредир турган. Ооң соонда 3-кү классты Мугур-Аксы школазынга Чечек Калдар-ооловна Салчак башкының клазынче өөренип кирген мен. Ол база омак-хөглүг, карактарында отчугаштары кыптыгып, кезээде хүлүмзүрүп чоруур башкы чүве.

Ортумак класстардан эгелеп, тыва дыл башкызы Эремаа Эрес-ооловна Өлчей, орус дыл башкызы Марианна Бегзиевна Саая, сан эртеминиң башкызы Сереңмаа Иргитовна Буянды – оларны үш ожук дажынга дөмейлеп болур. Олар боттарының эртемнерин өөреникчилеринге билдингири-биле тайылбырлап өөредир турган. Олар эвес болза, эртем-билигге эки өөренип шыдавас турган боор мен. 7-ги класстан тура Сарыг-оол Биче-оолович Донгак башкының эм үнүштер өөренир бөлгүмүнче барып, чайгы дыштанылгада оъттар чыыр турган бис. Башкывыстың бичии уругларга бодунуң ажылының дугайында өөредири шыырак чүве.

Университетке сургуул үелеримде Чодураа Михайловна Доржу башкымның ачызында генетиканы аажок сонуургап өөренген мен. Ол тергиин шыырак билиглиг, Москваның күрүне университедин дооскан. Баштайгы тыва эртемденнерниң бирээзи, биология эртемнериниң кандидады.

Дээди өөредилге чериниң тургузуу улуг болгаш, сургуулдарның сонуургалының аайы-биле янзы-бүрү бөлгүмнер турган. Бис, биология салбырының сургуулдары, “Арт” деп аттыг туризм болгаш экология клувунче барып турган бис. Удуртукчузу Александр Николаевич Куксин турган. Ооң өөнүң ишти Долаана Кызыл-ооловна зоологияны, ботаника эртемин Чечекмаа Дембиреловна Назын биле Елена Эрес-ооловна Ондар, химияны Никитина Вера Николаевна аажок солун кылдыр өөредир турду. Деканывыс – Ирина Викторовна Бурхинова. Олар шупту тергиин билиглиг, омак-хөглүг башкылар, бисти өөредип турган.

– ТывКУ-нуң кадыкшыл институдунда ажылыңар дугайында сонуургадып көрүңерем.

– 2022 чылдың декабрь айда кадыкшыл төвүн институт кылдыр бедидипкен. Кижиниң кадыкшылының ажылчын байдалын тодарадыр төптүң кол сорулгазы университетче бир дугаар өөренип келген сургуулдарны кадыының байдалын шинчиири, оларның хоочураан аарыгларын эвээжедир база кадыкшылын баш удур камгалаары болур. Оларны хоочураан аарыглыг, хан базыышкыны бедик, чүрээниң согуунуң байдалын, иштиг, кили четпес деп аңгылааш, кадыкшылын экижидер дээш, бистиң кадыкшыл институдунуң программаларынче киирер.

Чижээ, кили четпес болза, университеттиң столоваяларындан төлевир чокка чемненир, ол ышкаш эмнерни алыр. Чүгле терапевт эмчиде 8 аңгы программа ажылдап турар. Олар студентилерге төлевир чок болур. Стоматолог эмчиге сургуулдар дижин эмнедип алыр, бассейн, эмнээшкин күш-культуразы (ЛФК), массаж, психология албанының дузазы дээн ышкаш янзы-бүрү кадыкшыл экижидер программалар бар. Чижээ, остеохондрозтуг кижиге эмнээр күш-культура, бассейн база эмнээшкиннерниң янзы-бүрү хевирлери кирип турар.
Кадыкшылында аарыглыг азы чедир эмнээр таварылгалар бар болза, куратор башкылары оларны институттуң кадыкшыл программаларынче чорудуп турар.

– Эртем-шинчилел ажылыңар дугайында чугаалап көрүңерем. Ол хүн бүрүде бистиң амыдыралывыска кандыг ажык-дузаны чедирип турарыл?

– Дустуг чем соонда болгаш кислород чедишпейн барган таварылгаларда бүүректер болгаш хан-дамырның ажылдаарының дугайында эртем ажылын шинчилеп турган мен. Оон бээр 10–12 чыл эрткенде ооң онза чугулазы коронавирус аарыының соонда көстүп келген. Чүл дизе ук аарыгдан аараан кижиниң хан-дамыр эргилдези баксырап, тыныжы чедишпестеп, клеткаларында митохондриялары ажылдавас болгаш кислород хан эргилдезинче четпейн турарындан, харык-шинээ дораан эвээжеп, шылаачал апаар.

10 чыл бурунгаар гипоксикатор деп аппаратты грант-биле садып алган бис. Ооң дузазы-биле бедик черже үнмейн, агаарның базыышкынынга кислород чедишпес байдалга организмни чоорту дадыктырып өөредир болур. Аппараттың дузазы-биле кислород чедишпес байдалдан аарыг кижи чоорту үнүп келир. Ук терапияны бүгү Россияның клиникаларында болгаш курорттарында ажыглап турар.

– Биологияның чаңгыс аай күрүне шылгалдазын хынаар регион комиссиязының эксперт-специализи болуп ажылдаан болгай силер. Аңаа ажылыңарның болгаш өөреникчилерниң чазып турар таварылгаларын чугаалап көрүңерем.

– Эксперт болуру – харыысалгалыг ажыл. Ол баллдар салыр.
Өөреникчилерниң эге болгаш ортумак класс эртемнериниң билиглери кошкак болганындан, олар шылгалда үезинде улуг бергедээшкиннерге таваржып турар. Орус дыл, химия, физика эртемнериниң бөдүүн билиглерин билбейн турар. Номчаан сөзүглелиниң утказын чедир сайгарып албайн, душкан-на харыыны шилип алыр. Бердинген айтырыгның утказын билип алыры чугула. Айтырыгның эң-не бөдүүнү-биле кол сөс болгаш сөглекчизин илередип, термин сөстерниң утказын ылавылап алыр болза, шын харыы дораан билдинип кээр. 7–8 класстың химия болгаш физиканың эге билиглер таваа кошкак болуп турар: атом, молекула деп чүл, ооң тургузуун билбейн турар таварылгалар хөй. Орус дыл, сан эртеми, химия, физика, биология олар аразында илчирбе ышкаш сырый харылзаалыг. Кайы-бирээзиниң өзек билии чок болза, шылгалдага бергедежир.

Чамдык уруглар утказын билип алырга-даа, харыызында сөстер латин азы англи дыл кырында болурга, чазып турар таварылгалар база бар. Даштыкы сөстерниң утказын орус дылче шын очулдурарын кызыдары чугула.

Биология дужаар дээн кижи бот-өөредилге болгаш сөстүктер дузазы-биле латин азы англи дылды кызып өөренир. Биология шылгалдазын бедик баллдарга дужаап алыр дизе, орус дыл, сан эртемин, физика, химияның өзек билиглерин эки өөренир.

Өөреникчилерниң күрүне шылгалдаларында бергедежип турарының база бир чылдагааны – шилилгени орайтадып, сөөлгү класстарга өөренип четтикпейн турарында болур. Келир үеде мергежилин ада-иези-биле кады тодарадып, 7–8 класстан тура, шилип алган шылгалдаларынга баш удур белеткел ажылын чорудары чугула деп санаар мен. Орус дыл, тыва дыл, сан эртеминге билии быжыг өөреникчилер шылгалдаларны чедиишкинниг дужаап шыдаар болур.

Дылды эки билир кижи каяа-даа черле бергедешпес.
Күрүне шылгалдазын дужаары берге. Айтырыглары болгаш хынаар системазы чыл санында нарынчып, школа программазындан үнүп турар. Шылгалдаларның даалгалары бөдүүн, ортумак, бедик деңнелдиң дээш чадаларлыг болгай. Күрүне шылгалдалары өөреникчиниң билиглерин ханы деңнелде шылгап турар. 5–7 класстарга ханы өөредир дээрге болдунмас, школага чүгле эң чугула билиглерни берип турар болгай. Хандыр өөренир билиглерни факультатив, консультация, бот-өөредилге болгаш репетиторлар дузазы-биле өөренип алыр.

– Биология шылгалдазын дужаар деп турар уругларга чүнү сүмелээр силер?

– Биологияны сонуургал-биле өөренирин, аңаа ынак болурун күзээр-дир мен. Шылгалдага баш удур белеткенир, бодунга бүзүрээр, факультатив, консультацияны үспейн, белеткенир. Бир эвес четтикпейн барган таварылгада, темаларны бажыңга немей өөренир. 2023 чылда күрүне шылгалдазын дужаар доозукчуларга чедиишкиннерни күзедим.

/ Алиса ДОНГАК чугаалашкан.