Баштайгы анай-хураган, бызаалар

Эрткен чай Тываның девискээринге аажок каңдаашкынныг болганы 2022–2023 чылдың кыжында мал кыштаглаашкынынга багай салдарлыг болуру кымга-даа билдингир турган. Ынчангаш тараачын-фермер ажыл-агыйлар, көдээ ажыл-агый кооперативтери, хуу мал-маганныг-даа кижилер кыжын малга четчир сигенни белеткеп алыр дээш, эрткен чайын кызымак ажылдааннар.

Тывада кол мал чеми – сигенни 255 муң тоннаны ажыл-агыйның шупту өнчү хевирлериниң кежигүннери белеткеп ап шыдаан. Ол хире сиген кышкы үеде, эң ылаңгыя агаар-бойдустуң байдалы берге болур болза, мал чеминге арай-ла эвээш, каңдаан сиген шоолуг-ла хоолулуг эвес, ынчангаш малдың күш-шыдалдыг кыштаарынга ындыг-ла кончуг дөгүмчелиг эвес дээрзи малчыннарга болгаш мал ажылының удуртукчуларынга билдингир. Шынап-ла, кыжын республиканың девискээринге күштүг хаттар хадып, одарларны хөртүктей хадып каапкан-даа болза, малдың кыштаглаашкынынга кончуг улуг бергедээшкиннер чок болган. Ынчалза-даа байдал элээн дүвүренчиг, чүге дээрге кыштаглаашкынның эң берге үези – февраль айның төнчүзү, март ай, харын-даа мырыңай апрель ай деп республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының специалистери сагындырып турганнар. Чогум-на бо үеде мал чеминиң курлавыры эвээжей бээр, кышты төнчүледи малдың деңгели база кошкаар. Эң ылаңгыя боос мал-маганның күш-шыдалы суларап болур. Ынчангаш кыштагларда малды чем-биле хандырар дээш, Көдээ ажыл-агый яамызы, Тываның удуртулгазы баш бурунгаар хемчеглерни ап чоруткан.

Сиген болгаш өске-даа мал чеми чедишпезинден малдың чудап хораарын болдурбазы-биле, мал чеми эвээжээн кыштагларга кожууннарның болгаш республиканың мал чеминиң тускай курлавырларындан сиген-ширбиилди сөөртүп чедирерин Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның айтыышкыны-биле организастаан. Чижээлээрге, февраль айның баштайгы он хонуктарында Таңды кожууннуң курлавыр фондузундан 9 тонна сигенни Сүт-Хөл кожуунга, 31,5 тоннаны Чөөн-Хемчик кожуунга аппарып чедирген. Каа-Хем кожууннуң мал чеминиң курлавырындан 33 тонна сигенни Бай-Тайгага, 31,5 тоннаны Барыын-Хемчикке, а Өвүр кожууннуң мал чеминиң курлавырындан 35 тонна сигенни Эрзин биле Тес-Хемге сөөртүп чедирген. 16,2 тонна сигенни Мөңгүн-Тайга кожуунче Өвүр болгаш Бии-Хем кожууннарның мал чеминиң курлавыр фондуларындан чүдүрүп чоруткан.

1 млн 280,3 муң баш шээр, 191,8 муң баш мыйыстыг бода мал, 95,6 муң баш чылгы дээш өске-даа мал-маганга кышкы үеде эвээш эвес мал чеми херек. Көдээ ажыл-агый яамызының сөөлгү медээлери ёзугаар алырга, эрткен чайын белеткээн 255 муң тонна сигенниң 202,2 тонназын мал чеминге ажыглаан, 53,3 муң тонна сиген малчыннарның кыштагларында бар. Ылаңгыя боос мал төрүп эгелээнде, ону эки чемгерери чугула. Ынчангаш мал чемин немей садып алырынга Тываның Чазааның курлавыр фондузундан 10,05 млн рубль акшаны тускайлап үндүрген. Красноярск крайның Курагино райондан 193,6 тонна, Хакасия Республикадан 226 тонна, Бии-Хем кожуунда мал чеми артыкшылдыг ажыл-агыйлардан 49 тонна мал чемин саткаш, мал чеми эргежок чугула херек ажыл-агыйларга дузалашкан. Мал чеми садып алырынга 1,9 млн рубль субсидия акшазын малчыннарга берген. Чижээлээрге, Эрзин кожууннуң ажыл-агый эргелели суланы, чарбаны садып турарын чарлаан. Ол чарлал ёзугаар 40 кг суланың өртээ 520 рубль. Сула, рапс кырлыг-кара болгаш кызыл-тас холумактыг 40 кг чарбаның өртээ 680 рубль.

Частың мурнуку айы марттың баштайгы хонуктарында кыс мал-маган элээн хөйү-биле оолдап эгелээн. Черле ынчаш, шаг шаандан бээр Тываның агаар-бойдузунуң байдалынга март – апрель айлар малдың түлүктеп төрүүр үези. Бир эвес шээр малды алыр болза, республикада бо чазын төрүүр 705,8 муң баш хой, өшкү бар. Көдээ ажыл-агый яамызының март 13-те медээзи-биле алырга, 163 муң анай-хураган, 8,7 муң бызаалар төрүттүнген.

Мал оолдап эгелээни-биле холбаштыр эң ылаңгыя төрүүр мал бар ажыл-агыйларны сиген болгаш өске-даа мал чеминиң аймаа-биле хандырары кол айтырыг апарган.

/ Шаңгыр-оол МОҢГУШ.