«УЛУГ ОРУКТУҢ» ЭГЕЗИ
1958 чылдың ноябрь 28-те Кызылдың бус күжү-биле ажылдаар турбиналыг электри станциязын албан ёзузу-биле ажылдатканынга тураскааткан байырлыг митинг болуп эрткен. Ол үениң деңнели-биле алырга, хөлчок улуг болуушкун. Улуг бүдүрүлге тиилелгези-биле эптекчилерге болгаш тудугжуларга байыр чедирер дээш, Совет Тываның удуртукчузу Салчак Тока боду чедип келген. 1958 чылдың ноябрь 30-де үнген 237 дугаарлыг «Тувинская правда» солуннуң мурнуку чүүлүнде бо болуушкунга онза кичээнгейни углаан.
Хоорайга мындыг чугула бүдүрүлге чериниң көстүп келгени, ооң төөгүзүн “бүдүүзүнде” болгаш “ооң соонда” деп арыннарга чарыпкан. Бо электри станциязының тыптып кээриниң бетинде кандыг-даа индустриализация дугайында бодаан ажыы чок турган. Ол үеде ток берип турган дизельдиг электри станциязы чүгле 500 киловатт электри энергиязы берип турган. Хөгжүлделиг Тывага ооң күчүзү чедишпес болбайн аан. Ынчангаш ноябрь 28-тиң хүнү төөгүже Кызылдың бус күжү-биле ажылдаар турбиналыг электри станциязының ажылдадыкчы комплекизи үлетпүр тогун берген хүн кылдыр кирер. Ийи улуг хемниң каттышканында турар хоорайга 2,5 муң киловатт боттуң күчүлери тыптып келгенде, үлетпүр бүдүрүлгезиниң хөгжүлдези бодунуу-биле чуруттунуп келген.
ТОКТУ — ҮЛЕТПҮРГЕ
Чээрби чүс чылдың бежен чылдарының эгезинде-ле Тываның удуртулгазы боттуң энергия бүдүрүлгезин тударының дугайында бодалды хөйге дыңнаткан. Ол-ла үеде «Гидрокоммунэнерго» институт Кызылдың ЧЭТ-тиң төлевилелин ажылдап кылган. ССРЭ-ниң Сайыттар Чөвүлели ук төлевилелди бадылаан. Электри станциязының тудуун 1955 чылда эгелээн. 1958 чылдың ноябрьда ЧЭТ-тиң бирги ээлчээ 2,5 муң киловатт үлетпүр күчүзүн берген.
Бүдүрүлге чериниң директорунга ол үеде хоорайның электри станциязының директору турган Николай Иванович Ивановту томуйлаан. Ооң ады Кызылдың чылыг-электри төвү-биле сырый холбаалыг. Бүдүрүлге чери ооң төрээн бажыңы ышкаш апарган. Чүге дизе ол тудугну таваандан девииринге чедир башкарып, ооң кадр составын хевирлээн. Мергежилдиг кадрларның саны ынчан эвээш турганын миннир апаар. Ынчалзажок кадр айтырыын шиитпирлээр айтырыгга баш миннир эргени эш Ивановка берген турган. Чогум-на ынчан бүдүрүлге черинге дагдыныкчы чорук, салгал дамчыышкыны болгаш күш-ажылчы салгалдар дугайында билиишкиннер төрүттүнген.
Боттуң энергия бүдүрүлгези ооң соондагы чылдарда Кызылдың бүдүрүлге черлерин хөгжүдеринге идигни берип, өзүп олурар хоорайны чылыг-биле хандырар аргалыг болган. Баштайгы турбоагрегатты ажыглалга кииргенинден бээр он үш чыл эрткенде, аныяк хоорайның чылыг-биле хандырылгазының талазы-биле төлевилелди боттандырган. Кызылдың электри станциязы Кызылдың чылыг-электри төвүнче хуула берген. Чеден чылдарның эгезинде салдынган бүдүрүлге күчүлери баштайгы чылыг магистралын ажылдаткан. Кызылдың чылыг хандырылгазының ийиги ээлчээн 1989 чылдың төнчүзүнде туткан.
КАЛЧААЛЫГ ЧЫЛДАР…
Тозан чылдарның эгези болгаш, ортузу бүдүрүлге черинге быжыг деңгел-шинектиң хыналдазы болган. Чүгле коллектив эвес, а станцияның дериг-херексели база быжыг чоруктуң шылгалдазын эрткен. ЧЭТ-ке амыр эвес нарын-берге ол үелерде ажылдап турган кижилерниң шыдамыының ачызында кадрлар-даа, дериг-хереселдер-даа торлуш дивээн. Рынок экономиказы тургустунуп турар байдалда бүдүрүлге чери хереглекчилер-биле харылзаа-хамаарылгаларны чогумчударындан аңгыда, чурттуң одалга-энергетика системазының амгы үеде уштап-башталгазынга ижигип шыдаан. Биеэде дег, Кызылдың ЧЭТ хоорайның болгаш Каа-Хем суурнуң чурттакчыларын чылыг-биле база изиг суг-биле үзүктел чок хандырарының талазы-биле даанган хүлээлгелерин күүсетпишаан хевээр. Чылыг энергетиказының В. Саламатов, А. Меркушев, В. Кажин-оол, Е. Кобякова, Н. Даңзы, С. Каблуков, М. Вертипрахова, Л. Шапочкина болгаш өскелер дээн чижектиг хөй саннныг хоочуннары киржилгелиг бүдүрүлге коллективи даанган онаалдаларын күүседип шыдаан. Ооң-биле чергелештир үр чылдар дургузунда мөөңнелген байлак арга-дуржулгазын аныяк чылыг энергетиктеринге дамчыдарын утпайн келген.
ХҮННҮҢ ЭРГЕЖОК ЧУГУЛА АЙТЫРЫГЛАРЫ
Эрги чылыг четкилериниң солуушкуну-биле чергелештир хоорайда чаа дериглерниң тудуу чоруттунуп турар. Чүгле 2023 чылда 3715 метр чылыг четкилерин туткан. Ол ышкаш Кызылдың ЧЭТ хоорайның девискээринде турар экология болгаш экономика талазы-биле-даа үре-түңнел чок аңгы котельнаяларны чада аайы-биле чоорту солуурунга идепкейлиг киржип келген. Төпчүткен чылыг хандырылгазының системазын Кызылдың 10 дугаар школазында, республика эмнелгезиниң карак аарыгларының болгаш эндокринология салбырынга, Кызылда Президентиниң кадет училищезинге, «Сүбедей» спорт комплекизинге кошкан. Иштики коммуникация ажылдарын кылганының соонда, ук тудуглар коммунал ачы-дузазының бүрүн эргелиг ажыглакчылары апаар.
ХӨГЖҮЛДЕНИҢ КЕДИЛЕРИ. ИШТИНДЕН КӨРҮШ
Чартык чүс чыл эртсе-даа, Тывада энергетиктиң мергежили эң хереглелдиг мергежилдерниң бирээзи болуп артпышаан. Ол бүгү Кызыл хоорайның болгаш республиканың кожууннарының оккур хөгжүлдези-биле холбаалыг. Дагдыныкчы чоруктуң ачызында бүдүрүлге черинде салгакчыларның ээлчээ өзүп олурар. Кызылдың ЧЭТ-тиң хоочуннары арга-дуржулгазын российжи дээди өөредилге черлериниң дүүнгү доозукчулары А. Сорунзанга, А. Вороновка дамчыдып берип турарлар. Бо чылын маңаа бүдүрүлге практиказын ТывКУ-нуң «Үлетпүрнүң чылыг энергетиказы» мергежилиниң 6 доозукчузу өөредилгениң 4 чылының дургузунда шиңгээдип алган билиин херек кырында шылгаарлар.
Оон аңгыда, Кызылдың ЧЭТ республиканың Одалга болгаш энергетика яамызынга, Кызыл хоорайның мэриязынга, Каа-Хем суурнуң чагырга черинге, ажаап-тежээлде организацияларынга эвээш эвес специалистерни өстүрген. Канчаар-даа ап кээрге, чылыг энергетиказының ажыл-херээнге бажы-биле бердинген кижилер чүгле бүдүрүлге черинге эвес, а бүдүн адырга кол кижилер болуп артар.
65 деп санны кижи бүрүзү бодунуу-биле билир болбайн аан. Чижээлээрге, бир чамдык улуска ол анаа-ла-бир сан-дыр, а чамдыктарга ук юбилей пенсияже үнер арганы берип турар. Үлетпүр бүдүрүлге черинге хамаарыштыр алыр чүве болза, ол дээрге элээн дөгүй берген, ёзулуг арга-дуржулга үезинде назын-дыр.
Бо дөгүй берген назын — чиңгине болгаш дузалакчы дериг-херекселди чаартырын бодаар чада-дыр. Бүдүрүлгеде улуг кичээнгейни угландырып турар. Чижээлээрге, амгы үеде турбина цегинде чаартылгалар чоруп турар. ЧЭТ-тиң девискээринде 10/6 киловольт күштүг чаа майыктың хуваакчы дериин тургускан. Бүдүрүлгениң айыыл чок чоруун бедидеринче угланган «Айыыл чок болгаш таарымчалыг хүрээлел» программаның боттанылгазынга ол киржип турар.
Хүн бүрүнүң амыдыралынга үе-биле кожа базарын кызыдып чоруур. Чижээлээрге, Энергетиктиң хүнүнүң бүдүүзүнде республиканың уругларының ортузунга чураан чуруктар болгаш кылыглар мөөрейин эрттирери Кызылдың ЧЭТ-ке чаңчыл болуп бар чыдар. Өкпе аарыгларынга удур диспансерниң уруглар салбырында эмнедип чыдар бичии уругларга, республиканың Хоочуннар бажыңының чурттакчыларынга Чаа чылдың бүдүүзүнде белек-селектиг аалдап чедери чылыг энергетиктериниң буянныг ёзу-чаңчылы апарган.
Кызылдың амгы үеде ажылдап турар чылыг энергетиктеринге база адырның хоочуннарынга чүректиң ханызындан байыр чедириишкиннерин юбилейлиг хүнүнде чедирип, ажыл-ишке үрелиишкин чок болурун, өг-бүлеге чаагай чорукту күзеп тур бис. Чүге дизе силерниң ачыңарда бистиң хоорайывыска чылыг-дыр. Юбилейиң-биле сени, ЧЭТ!
Александр ЗЕМЛЯНОЙ.
Тыва Республиканың Национал архиви биле музейиниң фото-чуруктары.
“Шын” №92 2023 чылдың декабрь 2