Миннип келиримге, ачам, мен, кыс дуңмам база кожа өгге хам кырган-авам каш хой-өшкүлүг, ийи-үш хире инек-бызаалыг күзеп, кыштап, чайлап чоруур мындыг бис. Бис ийи алышкыны колдуу-ла кырган-авам азырап карактап чоруур чүве, ачам аалга белен-селен олурбас, аңнап-меңнеп чоруп каар. Авам бичии турувуста, кыс уруг божааш, иштинге уруг савазы саадааш, чок апарган деп сөөлүнде шору улгадып келгеш билген мен. Ол чаш дуңмамны чажында-ла, уруг-дарыг чок улус азырап аппарган дээр чораан.
Бир-ле чылын шору эр апарган, он ийи хире харлыг турган үем боор, Даг-Дөөзүнде Дөң-Баалык деп чайлагга чайлаан бис. Оон ол чайлагга сөөлүнде хам кырган-авам бурганнай бээрге, ол чоокка орнукшуткаш, эдилеп чораан дүңгүрүн бир дытка азып каан чүве. Оон бээр ол чайлагны чон чоорту-ла Дүңгүрлүг-Баалык деп адаар апарган.
Ол күзүн Тес унунга күзеглээн бис. Ол үеде Тес унун дургаар тарбаганның хөйү аажок турган, хой-өшкү соондан чоруурга, өргелер дег ында-мында көскүлеңи аажок маңнажып тургулаар чүве. Бир хүн ачам куду аалдарже кады дииңнээр эштери-биле кайнаар дииңнээрин дугуржуп чоруй барган. Черле ол тарбаганнар сагыжымдан ыравас, ачам ийи-чаңгыс бо-ла адып эккээр чүве, ооң иштин ийи бижек-биле доорай кезип каарга, чиирге, чаагайы аажок чүве. Ачамның чыдар ыяш орунунуң артында кара пөс-биле ораагаш, чажыра салып каан чактыр боозу барын билир мен, меңээ канчаар октаарын айтып берген кижи, өгден элээн ырап алгаш, кара-даа боолап турган бис. Черле адырам деп бодап келгеш, кырган-авамга чугаалап каар дээш, үнүп келиримге, ол өг шывар кылын кидис чадып алган оларын септеп даарап олур, дуңмам каш хой-өшкү соонда чүве. Чеде бергеш, чанынга олуруп алгаш чугааладым, кырган-авам мени дыңнааш, харын деткип: «Шору эр апарган кижи-дир сен, харын шенеп көр даан, оглум. Чүгле ок-боо-биле оваарымчалыг болур сен» — деп чагыды. Кире халааш, ачамның орун артында чактыр боозун уштуп алгаш, бажындан дарызын кудуп октап белеткеп алгаш, тарбаганныг черже чоруп кагдым. Бир элээн хөй кожа үңгүрлерлиг черге келгеш, бичии ырап алгаш, бир бичежек хола-хараган артынга боомну адарынга белен кылдыр туткаш, кедеп чыдыптым. Ол үеде дүъш база эрте берген чүве. Элээн манап чыдырымда, бир тарбаган үңгүрден бакылап келгеш, катап кире берди, оон элээн болганда база бакылап келгеш, аай-дедир кайгангылааш, кожайтыр олуруп алды. Мен-даа чүү боор, белен кижи шыгаап-шыгаап, мажым бастым-на, боом даажы дарс дээн соонда, ыжы бурт диди. Боомну сала тыртып кааш, бүгү далаш үңгүрге халып четтим, үңгүр аксында тарбаган бо тырлы берген чыдыр, кудуруундан туткаш, өрү көдүрүп келдим. Ханы черже дамдылай берди, көөрүмге, ок хөрек талазынга дегген, оон хан сыстып турар болду. Элээн ханын аксыпкаш, ийи будундан тудуп алгаш, боомну ап алгаш, өгже базыптым. Өгге келгеш, тарбаганым орун адаанче киир октап кааш, кырган-авам өөнче баргаш чугааладым. «Оо, оглум шору эр болган-дыр, аңнап-меңнеп эгелээн, ам ачаңны эдерип аңнаар болзуңза анаа-дыр сен, оглум» — деп мактады. Мен-даа мактаарга, аажок амырап, өөрүп тур мен. Кырган-авам шай, далган салып бээрге, шайлап оргаш: «Кырган-авай, ачам кээрге, мени тарбаган адып эккелген деп ыыттавас силер аа, бодум көргүзер мен» — дидим. Кырган-авам хүлүмзүрээш, ыыт чок бажын согаш кылдыр чөпшээрешти.
Элээн үе эрткенде, ачам чедип келгеш, аъдын баглаашка баглап кааш, кырган-авамның өөнче кирип келди. Өгнүң дөрүнге оруп алгаш, даңзазын уштуп, оозун тырта берди. Кырган-авам аяк сунуп, шай салды. Ол шайлап ора: «Чаа, ол адып эккелген тарбаганың союп, кежин херип, иштин аштап, эъдин хайындырбас сен бе, оглум?» – диди-ле. Мен мегеленип: «Чүү тарбаган боор, ачай?» – деп айтырдым. «Ол өдек чоогунда адып алган тарбаганыңның ханы дамдылап-ла чораан чорду. Ол аткан чериң чанынга ханын эки төндүр аксыпкаш, довурак-биле хөөй идип каар болгай аан, оглум» — диди.
Кырган-авам-даа, мен-даа каттыржыпкан бис. Баштайгы аткан олчамны чажыргаш, ачамга ынчаар чемелеткен мен. Аңчы кижиниң карак-кулаа ол хире көскү, эскериичел болур-дур деп ынчан билген мен.
Доруун ЧАГАР-ООЛ.
“Шын” №29 2025 чылдың июль 31