1927 чыл. Советтерниң чурту бижикти билбес болгаш биче билир чорукту узуткаар талазы-биле шыңгыы хемчегни ап чоруткан. Совет күрүнениң ол үнелиг үлегерин Тыва база-ла эргежок чугула хемчег кылдыр хүлээп көрген.
1928 чылдың чайынында чээрби ажыг аныяк башкылар Минусинскиден Кызылга чедип келген. Ол дээрге Тывага ажылдаар изиг күзелин илереткен орус башкыларның баштайгы бөлүү-дүр. Аныяк тыва республикага үжүк-бижиктиң, культураның үндезинин салчып, чаа үениң кадрларын белеткежир дээш баштайгы башкылар Саянны колдуунда-ла чадаг кылаштажып ажып келген. Оларга аът-хөлгени үндүрүп берген-даа болза, хөй-ле өөредилге номнары, херекселдери дээш боттарынга херектиг өске-даа чүъктү аъттар арай боорда ууп чораан. Башкыларның хуваалдазы Кызылга болган. Оларны Атамановка (амгы Кочетов), Элегес суурларже тергелиг аътка олурткаш, оруун айтып бергеш чорудупкан. Орукка чоруп олурда дүн дүшкен. Дүннүң караңгызында оруктуң уг-шии билдинместээн. Черге хонар ужурга таварышкан. Ынчап азып, чер хонуп чорааш, Атамановка суурга чедип келгеннер. Бажыңнары шуптузу-ла сарапчазы чок, чавыт, чамдыктары чер бажыңнар. Школа безин чок, ынчангаш улусчу бажыңга суурнуң чурттакчыларының ажы-төлүн өөредир апарган.
Парталар орнунга шөйбек столдар, узун сандайлар, кыдырааштар болгаш өөредилге номнары чедишпес. Бир эртен кайы-бир өөреникчи бир шоодай картошка, өске бирээзи ийи-үш токпак, үшкүзү хлеб азы калачилер эккээр. Башкыларның чиир чеми, оттулар ыяжы... Оларның шалыңы ол турган.
Бир, ийи дугаар класстарга бичиилер-биле кады он дөрт, он беш харлыг оолдар, кыстар база катай өөренип турган. Школага башкылап ажылдаарындан аңгыда, өөреникчилерниң база суурнуң аныяктарының бот-тывынгыр уран чүүл бөлгүмнерин удуртуп, оларны чаа ырларга, шиилерге, танцыларга өөредип турган.
Баштайгы орус башкыларның бирээзи Наталья Николаевна Антипинаның сактыышкыны: " Мен ам безин магадап, кайгап ханмас-тыр мен. Өөрениринге тывалар кайгамчык-ла кызымак улус, оларны кижи школага келиңер деп албадап турбас-даа, кижи-ле бүгүдези чаңгыс чүткүлдүг сонуургалын өөредилгеже салыптар. Кежээниң-не класска артып калгаш, орайга чедир олуруп, өөренип эрткен материалдарын катаптап олуруп бээр.
Мээң ада-ием ынчан Шагаан-Арыгга чурттап турган. Авам ынчан аарып турган. Бир-ле катап Шагаан-Арыгже чоруптум. Орук ара кыштаг черге хондувус. Эр, херээжен кижилер болгаш уруглар узун ыяш орун кырынга чыткылап алган. Бир-ле тыва кижи солун үзүндүзү тып эккелди. Ону кым-даа номчуп билбес болду. Мен ону тода, оожуму-биле номчуп бээримге, анаа саазын кижи дег бүгү-ле чүвени чугаалап турарын олар магадап ханмааннар".
Тываларның номга ынакшылы, билигже чүткүлү, шынап-ла, кайгамчык турган. Ховуга чоруп чорааш, «Үжүк» номун тудуп алгаш, ону үжүглеп номчуп чоруур кижилерни кижи бо-ла көөр. Өшкү саап олурган херээжен кижилерни көөрге-даа, чанында «Үжүк» ному чыдар. Саалдазын доозупкаш-ла, олар катап-ла өөренип кириптер.
Тыва араттар Совет Эвилелинден келген культурлуг, билиглиг башкылардан арга-сүме айтырып, дуза дилеп-даа четкилеп кээр турганнар.
Баштайгы орус башкылар Совет Эвилелинче өөренип чоруурунга дыка хөй кижини белеткээн. Оларның хөй кезии сөөлүнде барып Москва, Ленинградтың янзы-бүрү өөредилге черлеринче чоруткулаан.
Олар эртем-билигни чедип ап, төрээн Тывазын сайзырадып, чаартканнар. Оларның аразында бистиң чаңгыс чер чурттугларывыс Тываның улустуң чогаалчылары К-Э.К. Кудажы база С.Б. Пюрбю олар тыва чонну үжүк-бижикке өөредип, оларның культуразын хөгжүдер херекке бүгү-ле күжүн, билиин харам чокка бараалгадып ажылдап чорааннар.
Ынчангаш оларның дугайында сактыышкыннарын улуг-хемчилер болгаш тыва чон чүрээнде мөңгеде уттундурбазы-биле шыгжап, сактып чоруур.
Сай-Суу ТАРЫЙМАА,
К-Э.К. Кудажы аттыг төп ном саңының методизи.
«Шын» №67 2023 чылдың сентябрь 9