Тываның энергетика адырының 100 чылынга
Бо чылын Тыва Республика бодунуң бот-догуннаан хөгжүлдезинге улуг идигни берип чоруур энергетика адыры 100 чыл оюн демдеглеп турар. Энергетика адырынга ажылдап, ол мергежилге өөренип алыры-биле ортумак база дээди эртем чедип, кызып чораан кижи болганымда, кады ажылдап чораан эш-өөрүм дугайында бижип көрейн.
Энергетика-биле холбашкан эртем-билиг чедип алыр деп бодалдың эгези-ле мындыг чүве…
Ачам чагыы
Школачы турумда-ла, авам Белекей Тевековна аарааш, чок апарган. Ынчан хөөкүй авам чаа-ла 47 харлыг, дыка-ла аныяк турган. Угбам Виктория Улан-Удэ хоорайда Чөөн Сибирьниң культура институдунче өөренип чоруй барган. Чыраа-Бажы суурга ачам Куулар Кочаевич-биле иелээ арткан бис. Ол үеде көдээ суурга телевизор бар эвес, радио дыңнаар. Ону дүнекиниң 23.00 шакта өжүрүп кааптар чүве болгай.
Ындыг муңгаранчыг төнмес кежээлерде ачам бодунуң, Тываның база улуг чуртувустуң төөгүзүн чугаалап берип, мени өөредип-кижизидип турган-дыр деп ам билип чоруур-дур мен. Ачамның Тываның Араттың революстуг шериинге шериг албанын эрттирип турганын, Ленинград хоорайга адъютантылар школазынга, 1943-1944 дайын чылдарында Москва хоорайга, Лубянкага НКВД-ниң школазынга, Свердловск база Барнаулга өөренип чораанын ынчан билген мен.
Школа доозар үе келгенде, шериг-биле холбаалыг амыдырал шилип алза деп, ачамга чугаалаарымга, «Үе-шагның негелдезиниң, аайы-биле шеригге-даа, анаа хамааты чуртталгага-даа албан техника-биле холбаалыг мергежилден чедип алыр сен, оглум» деп чагаан чүве.
Шериг баарының мурнунда, Чадаанага ДОСААФ-тың радиотелеграфистер курузун доозуп алгаш, ол шагда радио четкизинге морзянканы (Морзе азбуказы) бо-ла дамчыда бээр, ында чүнү дамчыдып турарын саазынга бижээш, ачамга көргүзеримге, «Бир техниктиг харылзаа мергежилин чедип алганың ол-дур, оглум» — деп дыка амыраар кижи.
1969 чылдың майның 5-те Совет Шериг хүрээлеңинче кыйгырты бээрге, Кызыл хоорайга 13 кижи – шупту ДОСААФ-ка радистер курузун дооскан оолдарның аразында чүгле чаңгыс тыва мен болдум.
Командирим чагыы
Тывадан келдирткен 13 кижини Красноярск крайда Канск хоорайга 1 дугаар шериг хоорайжыгажы деп черге эккелген. «Кызыл тук орденниг 22-ги шериг авиация школазының агаарга адыгжы-радистерниң Ыраккы болгаш Фронту авиациязы» деп алдар-аттыг өөредилге чери болган. Ол авиашколага Тывадан чеди кижи артып калдывыс. Комиссия соонда «Рядовой В.К. Пюрюна агаарга адыгжы-радист болурунга белен» деп чөпшээрелди алгаш, 7 ай иштинде өөренгеш, «командир огневых установок и воздушный стрелок-радист Дальней Авиации 3-го класса» деп шынзылга бижикти алдым.
Канск хоорайга ол авиашкола дооскан 24 курсантыны Калинин (амгы Тверь) хоорайда Ыраккы Авиацияның 6 дугаар авиакорпузунуң 52 дугаар авиадивизиязының 56 дугаар гвардейжи авиаполугунче чорудупкан. Ол гвардейжи шериг кезээниң Калуга облазының Шайковка деп черге ТУ-16 деп бомбардировщик самолетка ужудукчу адыгжы-радист болуп эрттирдим. Совет Армияның шериг-агаар күштериниң эртем-билиглиг, культурлуг, бедик мөзү-шынарлыг офицерлериниң аразынга эрттиргеним, мээң амыдырал-чуртталгамның улуг чадазы болган. Шеригден халажып чанып турумда, мээң ужудуп турган самолёдумнуң командири, гвардейжи капитан Владимир Павлович Фальковский: «Албан техника-биле холбаалыг дээди эртем чедип алыр сен» деп чагыг-сөзүн берген. Боду Москваның физика-техниктиг инженер институдун, оон Ыраккы Авиацияның ужудукчуларының дээди курстарын дооскан.
Баштайгы профессионал электриктер
Баштайгы тускай ортумак эртемниг техник-электрик Улаачы Дулушевич Нава 1964 чылда Новосибирскиниң электромонтаж техникумунуң Дивногорскуда салбырын дооскаш, 40 ажыг чыл иштинде Тываның электри четкилеринге ажылдаан. Кончуг чөптүг, оожум аажы-чаңныг бо хоочун-биле кады ажылдааным уттундурбас.
1971 чылдың Совет шериг албанындан халажып келгеш, Кызыл хоорайда политехниктиг техникумнуң чаа ажыттынып турган бүдүрүлге албан черлериниң электри дериг-херексели болгаш эптеп кылырының талазы-биле салбырга шылгалда эрткеш, кирип алдым. Ынчан бир дугаар техник-электриктер бөлүүнге 24 кижи хүлээп алган чүве. Ийи чыл алды ай дургузунда өөренгеш, түңнелинде 18 кижи доозуп, Тыва АССР-ниң баштайгы профессионал электрик эртемниг кижилери болдувус. Бистиң башкыларывыс: техникумнуң директору, Тываның баштайгы геолог-эртемдени, геология-минералогия эртемнериниң кандидады Калин-оол Серээевич Күжүгет, өөредилге талазы-биле оралакчызы, алдарлыг башкы Мария Кочнева, бөлүктүң куратору Александр Иванович Дресвянников, электри дериг-херекселиниң теоретиктиг өөредилге башкызы Виктор Степанович Безручко, электропривод база электромонтаж башкызы Мария Степановна Өртеней — инженерлиг графика башкызы, Николай Анатольевич Иванов — электрилиг машиналар башкызы бисти өөредип турган. Олар эрткен вектиң 70 чылдарында дыка шыырак эртем-билиглиг башкылары кылдыр санадып турган.
Мен техникумну доозарда, диплом камгалалының практиказын Хову-Аксының «Тувакобальт» комбинадынга эрттиргеш, «Даш үүрмектээр фабриканың электри хандырылгазын экижидери» деп диплом ажылымны «5» демдекке камгалап алган мен. Комбинаттың электри четкизиниң талазы-биле улуг мастери, Иркутск чурттуг Василий Веревкин, Свердловск хоорай чурттуг Виталий Банных олар иелээ техникум дооскан улус болчук. «Тывакобальт» комбинадынга практика эрттирип ажылдап өөренип тургаш, Тывавыстың база бир эртем-билиглиг, комбинаттың кол инженери турган Дадар-оол Сангыр-оолович Монгуш, кол металлуругу турган техниктиг эртемнерниң кандидады Доржу Байырович Бузур-оол – шак мындыг инженер эртем-билиглиг, алдар-аттыг оолдары-биле кады ажылдааным чуртталгамга улуг идиг, деткимчени берген деп үнелеп чоруур мен.
Бүдүрүлге практиказы дооступ турда, диплом мурнунуң практиказында электрик-практикантылар – Карим Ондар, Хевер-оол Артына, Михаил Злыгостев бисти аңгы кабинетке башкывыс чыып алгаш, Тываның келир үеде социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг идигни электроэнергетика бээр. Ол улуг хөгжүлде-сайзыралга келир үениң электри специалистери кончуг улуг рольду ойнаар деп тайылбырлады. Ооң кайы хире шынныын сөөлүнде чуртталгамда билдим.
«Тывакобальт», «Тываасбест» комбинаттарынга, совхозтарга ажылдап тургаш, Омскунуң политехниктиг институдунга өөренип турган үемде, ол хоорайның «ТЭЦ-5» тудуунга киржип, Тольятти хоорайда «АвтоВАЗ» заводунуң 062 дугаар «Нива» кылыр цегинге, Саян-Шушенск ГЭС тудуунга ажылдап тургаш, ол черлерниң специалистери, улуг удуртукчу даргалары-биле сүмележип ажылдааш, дерим, ханым, кежим-биле көрүп эрткен болгаш энергетиканың күрүнеге ужур-утказын медереп билип чор мен.
Техникум соонда кады өөренип чораан эштерим Билчиир-оол Конгар-оолович Ондар, фабриканың улуг мастери Колосов Виктор база мен Ак-Довуракта В.И. Ленин аттыг Тываасбест комбинадынга ажылдай бердивис. Колосовтар деп үш алышкы комбинатка ажылдап турганнар. Ол ышкаш комбинаттың чуурар, аңгылаар цегинге ажылдап турган бистиң чаңгыскурсчуларывыс Демир Хертек база Валерий Оюнну база-ла Колосов алышкыларның ортуну удуртуп турган.
Мен фабриканың электроремонт бригадазынга ийи ай хире ажылдап турумда, Виктор Колосов даргам келдирип алгаш, мени: «Сээң опыт-дуржулгаң улуг-дур, ынчангаш сени фабриканың дежурный электригинге томуйлап турар» — деп чугаалаан. Ынчалдыр Тыва Республиканың бир улуг фабриказын башкарып ажылдаар аргалыг болдум. Мындыг улуг бүдүрүлгени электри четкизи-биле башкарарынга техникумга, кобальт комбинадынга чедип алган мергежилим дыка-ла дузалады. Маңаа чаңгыс чижек кылдыр мону киирейн. Комбинаттың улуг диспетчери биле дежурный электрик тургузуп каан «ДСК»-биле улуг фабриканы дес-дараалаштыр ажылдадыры дыка улуг ажыл-дыр. Ол бүгүнү кылырда, тускай технологтуг карта-схема-биле кылыр. Диспетчер-технолог-биле дежурный электрик бо ажылды кончуг эки билир болгаш чаңгыс-даа чазыг кылып болбас. Ынчангаш улуг бүдүрүлгениң дежурный электриги ол ажылдап турар чериниң бүдүрүп турар продукциязының шупту технологтуг чадаларын бодунуң бажынга, мээзинге сиңирип алган турар ужурлуг.
1974 чылда Кызылдың политехниктиг техникумунуң бир дугаар доозукчулары, техник-электриктери: Николай Горбунов (Каа-Хем хөмүр-даш уургайының кол энергетиги болуп ажылдап чораан); Алексей Метелёв (Каа-Хем хөмүр-даш уургайының цех начальниги, кол энергетиги); Хевер-оол Артына — «Тывакобальт» комбинаттың гидрометаллургия цегиниң мастери, дизель, электростанциялар талазы-биле улуг специалист; Демир Хер- тек — «Тыва даг-дүгү» комбинаттың мастери кылдыр ажылдап чораан; Билчиир-оол Ондар– «Тываасбест» комбинаттың мастери кылдыр ажылдаан; Сүгдүр-оол Монгуш Хандагайтының подстанциязын тудуп, тыва электри четкилериниң электриги болуп ажылдаан; Киим-оол Ондар– Чадаана хоорайның коммунэнерго мастери болуп ажылдаан; Виктор Пюрюна – «Тываасбест» комбинаттың дежурный электриги болуп ажылдаан; Михаил Злыгостев Таңдының Бай-Хаакта подстанцияның улуг мастери болуп ажылдаан; Карим Ондар – Сүт-Хөл совхозтуң улуг электриги, Суг-Аксының подстанциязының улуг мастери болуп ажылдаан; Норжуң-оол Ондар Чадаананың подстанциязынга улуг мастери болуп ажылдаан. Александр Скажутин, Анатолий Кузьмин, Рехлов, Михайленко, Харченко, Козловский болгаш өскелер-даа Тываның аңгы-аңгы булуңнарынга, хоорайларынга энергетика шугумунга ажылдап, чурттап чорааннар.
Уругларым авазының чагыы
Ачам Куулар Кочаевич аарый бээрге, «Чыраа-Бажы» совхозка улуг инженер-электрик кылдыр ажылдай бердим. Ол-ла чылын Новосибирскиниң совет кооператив садыг институдун дооскаш, суурга ажылдап келген кончуг аныяк, чараш кыс Тамара Васильевна-биле таныжып алгаш, өг-бүле тудуп, бежен ажыг чыл эгин кожа, ажы-төлдүг аас-кежиктиг чурттап чор бис.
Кады чаңгыс өг-бүле болуп чурттай бергеш, Тамара Васильевнага дээди эртемниг инженер болур күзелимни чугаалаарымга, ол изии-биле деткип, харын-даа өөредилге черинче кирер шылгалда дужаарынга дузалашкан. Түңнелинде Омскунуң политехниктиг институдунуң электрорадиотехниктиг факультединиң «үлетпүр бүдүрүлгелеринииң болгаш хоорайларның электри хандырылгазы» деп мергежилинге өөренир студентизи болуп, ол эртемниң “гранит дажын хемирип” баштайгы чылында дыка-ла бергедээн мен. Ынчан Тамара Васильевнаның бергелерге черле дүжүп бербес деп чагыы мени чүглендирип турган.
Ынчангы чаңгыскурсчуларым аразындан: Сергей Шпилев – сөөлүнде «Синтетический каучук» заводтуң кол энергетиги болган, Андрей Вырва –«Сургутнефтегазтың” бүдүрүлге каттыштырылгазының чиңгине директору, Анатолий Ленкевич — күрүнениң айыыл чок чер комитединиң полковниги дээш Александр Богомолов, Владимир Ушаков, Светлана Лукина, Лиана Солнцева, Ташировтар болгаш өскелер-даа улуг ажылдакчылар болуп ажылдаан.
Практика үезинде Омск хоорайның ТЭЦ-5 тудуунга киржир аас-кежиктиг болдум. Мээң ол практикам удуртукчузу Иран Араб Республиказынга улуг чаа ТЭЦ тудуунга киржип турган дуржулгалыг специалист болган. Шак мындыг электрикке таваржыры, чуртталгада чаңгыс катап болур аас-кежик деп бодаар мен. Оон аңгыда Тольятти хоорайда «АвтоВАЗ» заводунуң «НИВА» кылыр 062 дугаар цегиниң кол энергетигиниң эргелелинге – ССРЭ-ниң эң улуг бүдүрүлгезинде электро-энергетик ажылдакчылары канчаар ажылдап турарын, ажыл-агыйны канчаар удуртурун база өөренип көрдүм. Ол ышкаш сөөлгү куруска Омскунуң чаа тургустунган «Пластмасс» заводунга практика эрттирер хуваалданы алдым. Ол чаа туттунган заводтуң Франциядан келген дериг-херексели, чаа технологиязы база ол үениң байдалы-биле келир үеже көрдүнгенин дыка сонуургаан мен.
Мээң дипломум төлевилелиниң темазы: "Омскэнергонуң» чижээнге электри энергиязының күш-шыдалы системага четпейн барганда, ол системаның автоматчыткан камгалалы”. Эртем талазы-биле удуртукчум, техниктиг эртемнерниң кандидады Вадим Вязигин, бүдүрүлге талазы-биле удуртукчум – «Пластмасс» заводунуң кол энергетиги Федор Небускин. Төлевилелдиң кол өзээ – математика аайы-биле «Хөй саннар теориязы» база энергетика талазы-биле «Энергосистеманың быжыг байдалының теориязы» деп эртем ажылдары болган. Ол төлевилелди санап кылыр дээш институттуң база областың эртем-техниктиг ном саңнарындан үш ай дургузунда үнмээн мен. Түңнелинде, ол төлевилелим эки үнелелди алган. Ону «Омскэнергонуң» диспетчер албанынга ажыглап болур деп шиитпир үндүрген чүве.
Омскуга ажылдаарын сүмелээн
«Пластмасс» заводунуң кол энергетиги Федор Небускин диплом камгалалының соонда мени келдиртип алгаш, бо заводка кады ажылдаар бис бе, үш ай болгаш Иртыш хемниң оң талазында чаа туттунуп турар заводтуң бажыңнарындан үш өрээлдиг квартира бээр бис, эртем-билииң чедер специалист-тир сен деп ажылче чалады. Бо удуртукчум, даргам каш чылдар эрткенде, «Омскэнергонуң» чиңгине директору кылдыр депшип ажылдаан, ооң соонда Эртем-шинчилел кылыр төлевилел институдунуң директорунга ажылдап турда, 2007 чылда ужурашкан мен. “1982 чылда мээң чалааным-биле ажылдаан болзуңза, Омск облазынга энергетиканың бир улуг специализи, даргазы болур турган сен” дээнин бо-ла сактып кээр мен.
Тывага диплом аайы-биле ажылдаар дээш, Күрпланга кээримге, профессионал-техниктиг өөредилге эргелелинче чоруткан. Ол эргелел мени Ак-Туруг суурда профтехучилище директору болуп ажылдаар сен дээн. Ол айтыышкынны мен хүлээп албаан мен.
Инженер-электрик эртем чедип алыр дээш, колдуунда техникумга 2 чыл 6 ай, институтка 5 чыл кызып өөренип, ССРЭ-ниң улуг бүдүрүлге черлеринге ажылдап чораан кижиге, бичии суурга профтехучилищеге башкылаар сен деп шиитпир мени база мээң дөргүл-төрелдеримни дыка кайгаткан чүве. Омск хоорайга ажылдап артып калган болзумза, салым-чолум, амыдырал-чуртталгам көңгүс өске болур турган ийик деп бо-ла бодангылаар мен.
Тыва АССР-ниң ол үеде эң улуг совхозу болур «Найырал» ажыл-агыйынга ажылдап көрем деп совхоз директору, Красноярскының өңнүг металлдар институдун дооскан даг инженер-механиги эртемниг Дандар-оол Хайянгырбаевич Ооржак сүмелээрге, совхозтуң кол инженер-энергетиги деп эрге-дужаалга ажылдап, чаа үениң негелдези ёзугаар эде тургузар ажылды чорудуп күүсеттим.
Чаа-Хөлге ажылдап тургаш, Саян-Шушенск ГЭС-тиң удуртур-баштаар улуг эртем-билиглиг даргалары-биле таныжып алган мен. Ол харылзааны сөөлүнде район чагыргазының даргазы база энергетиканың оралакчы даргазынга ажылдап тургаш, Улуг-Хем кожууннуң чонунга база республикага эптиг-чөптүг, ажыктыг кылдыр ажыглап ажылдааным халас барбаанын сөөлүнде чурттакчылардан бо-ла дыңнап чор мен.
Тываның энергетиказының 100 чыл ою-биле бүгүдеге изиг байырым чедирип тур мен!
Виктор ПЮРЮНА, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, Тываның энергетика адырының хоочуну, инженер-электрик.
Чуруктарны В. Пюрюнаның архивинден болгаш "Свет и тепло-людям" деп номдан алган.
“Шын” №44 2025 чылдың ноябрь 13