База катап бензин...

Бензин, солярка дээш өске-даа кывар-чаар чүүлдер өртектерин өйлээр талазы-биле хоойлу-дүрүм Россия Федерациязында амга чедир хүлээп алдынмаан, оларның өртектери нефтини сордуруп тып, ону кывар-чаар материалдар кылдыр болбаазырадып турар компаниялар кандыг өртектерни тургузарындан хамааржыр деп билиишкин Тываның чурттакчыларының чамдыызының аразында ам-даа хевирлеттинмээн. Ынчангаш өртектер улгадырга-ла, эрге-чагырганы шүгүмчүлээр чүүл оон үнүп турар.

Россияда экономиктиг ужур-дузалыг хоойлулар политиктиг чылдагааннар-биле база хүлээп алдынып тургулаан. Чижээлээрге, 1993 чылда Россияның Президентизиниң соңгулдаларының мурнуу чарыында социал-экономиктиг байдал кончуг берге, шахтерлар боттарының эрге-ажыктарын камгалаарын күрүнениң удуртулгазындан негеп, шыңгыы политиктиг күш апаар хире боорга, Борис Ельцинниң 934 дугаарлыг “Хөмүр-даш үлетпүрүнде байдалды турумчудар талазы-биле хемчеглер дугайында” Чарлыынга хөмүр-даштың болгаш оон болбаазырадып тыпкан продуктуларның өртээн хостуг (рыноктуг) деп доктааткан. Ол чарлык эң ылаңгыя чурттакчы чонга дыка аар социал-экономиктиг согуг болган.

Нефтиден болбаазырадып бүдүрген бензин ышкаш кывар-чаар чүүлдерниң өртектери база хоойлу-дүрүм ёзугаар өйлеттинмейн, чурттуң ниити экономиказынга-даа, чурттакчы чоннуң амыдырал-чуртталгазынга-даа эки эвес салдарлыг болуп турары ол.

Россияның нефть компаниялары боттарынга ажык-кончаа тып алыр дээш, даштыкы чурттарже хөй нефтини үндүр садарын кызыгаарлаар, чурт иштинге кывар-чаар чүүлдерни дыка улуг эвес өртектер-биле садарынга оларның сонуургалын бедидер сорулга-биле «демпфер механизми» арганы РФ-тиң Чазаа 2019 чылдан тура ажыглаан. Ооң утказы мындыг, бир эвес нефть компаниялары чурт иштинге бензин дээн ышкаш өске-даа кывар-чаар чүүлдерни элээн хөйнү садып, өртектерни дыка аартатпас болза, РФ-тиң бюджединден дотация акшаны оларга тускайлап берип турган. РФ-тиң бюджединден компанияларга «демпфер акшазы» бээрин соксадыптарга, 2023 чылда нефть продуктуларын Азия чурттарының рыноктарынче үндүр садарын компаниялар көвүдеткеш, иштики рынокка эвээжеткен. Ол чылдагаан-биле бензин өртээ бо чылдың ийиги чартыында өзүп эгелээн.

Нефть продуктуларын чурт иштинге садып-саарарының өртектерин кудуладыр сорулга-биле Россияның Чазаа чурт иштинге нефть продуктуларын көвүдедир, оларның өртээн өйлээриниң механизмнерин ажыглаарын Президент В. Путин Чөөн чүк шуулганынга чугаалаан. Ол дээрге «демпфер механизмин» база катап ажыглаары, даштыкы рынокче үндүр садарын өске-даа аргалар-биле кызыгаарлаары чадавас деп эксперттер санап турар.

Россияның удуртулгазы ол аргаларны ажыглап эгелээн чадавас – кывар-чаар чүүлдерни мөөңнеп садар рынокта бензин өртээ 20 хуу чедир кудулаан. Улуг эвес хемчээлдиг кылдыр мөөңнеп садар рынокта база кывар-чаар материалдар өртээ чиигеп эгелээн.

Монополияга удур федералдыг албанның Тыва Республикада эргелелиниң сөөлгү дыңнадыглары ёзугаар, Тывада база кывар-чаар чүүлдер өртээ кудулап эгелээн. Бо неделяның эгезинде байдал-биле алырга, 92 марканың бензин өртээ 1 литрде 62 рубль хире, 95 марканың – 64,90, солярка- ның – 79,21 рубль.

Тывага кывар-чаар чүүлдерниң өртээн дыка өзерин болдурбазынга, ТР-ниң Чазааның ап чоруткан хемчеглери база салдарлыг болган. Бензин кудар станциялар ооң өртээн улгаттырбазын дээш, республика бюджединден оларга акша-төгерик дузазын чедиргени кывар-чаар материалдар аажок улгадыр чоруун болдурбаан.

Кывар-чаар чүүлдерни бүдүрүп үндүрүп, мөөңнеп садып турар нефть компаниялары-биле дорт харылзааларны Тываның Чазаа тургузуп эгелээн. Ооң бир чижээ, Кызыл хоорайда Тиилелгениң 75 чыл кудумчуда «Роснефть» бодунуң кывар-чаар чүүлдер станциязын тудуп эгелээни. Бо аргалар база республикага бензин, солярка өртектериниң улгадырының кризистерин шыдажып эртеринге дузалыг болур.

Ш. ЛОПСАН.
«Шын» №77 2023 чылдың октябрь 11