“Оттулар чүүлдү кайы хире курлавырлап алган сен, кышты ынчаар эрттирер сен” деп, Тывада чугаалаар апарган. Бажың-балгат фондузунуң 90 хире хуузу чер бажыңнарга онаажыр бистиң республикавыска кол оттулар чүүл – хөмүр-даш болуп турар. Ыяш-биле одаар бажыңнар барык артпаан. Көдээ черлерде безин.
Ооң өртек-үнезининге, садып-саарылдазынга, чедирилгезинге, хереглелдиң норма-чижээнге, оттулар чүүлдүң шынарынга, одалганың айыыл чок чоруунга күрүнениң эрге-чагыргазының талазындан контроль-хайгааралды чорутпайн турганындан бо айтырыгга улуг шуугаазыннар, харын-даа чөрүлдээлер үнүп турган.
ХӨМҮР ӨРТЭЭНГЕ ХАМААРЫШТЫР
Мооң мурнунда үелерде улус-чон бир ванна хөмүр-даштың өртээ каш апарган чүвел, бир шоодайныы чежел деп айтыржыр турган чүве болза, ук айтырыгның шиитпирлээшкининге ТР-ниң Баштыңы, тыва Чазак, Тываның даг-руда компаниязы дорт киржип эгелээниниң түңнелинде, байдал чүгээртээн. Орулгазы эвээш, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге, көрдүнген чиигелделиг хамаатыларга хөмүрнүң өртээн чиигеткен. Мындыг ниити түңнелге кээри ындыг-ла белен эвес болган. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бо айтырыгны үзе шиитпирлээр дээш, РФ-тиң чазааның бирги оралакчы даргазы Андрей Белоусовка кирип турганының ужуру база ында. Маңаа В. Ховалыгның шудургузун демдеглээр апаар.
En+ холдинг болгаш Тываның даг-тывыш компаниязының удуртулгазы-биле улус-чонга садар хөмүрнүң өртек-үнезиниң талазы-биле маргыжын Андрей Белоусовтуң деңнелинге үскен. Мооң мурнунда В.Ховалыг хөмүр-даш уургайының продукциязын үндүр садар өртектерин барык 500 рубльге чиигедип, бир тонна хөмүрнүң өртээн 2220,1 рубль чедирген турган. Бүдүрүлгениң экономиказынга улуг хора чедирбейн, ону оон-даа кудуладып болур турду-ла ыйнаан, ынчалза-даа Тываның даг-тывыш компаниязында дыка хөй бистиң чаңгыс чер чурттугларывыс ажылдап турар, ооң кадында уургай республиканың хөреңгизинге улуг үндүрүглерни төлеп турар болгай. Ынчангаш өртектерни үстүнде адаанывыс деңнелге доктаадып тургускан, тывыш хемчээлдери биеэги хевээр артса-даа, бүдүрүлге дөмей-ле орулгалыг болуп артар ужурлуг. Бөгүн хөмүрнүң өртек-үнези доктаамал өзүп олурар, аңаа хереглел улуг болуп артпышаан. Хөмүрнү соңгаарже садып-сайгарганындан, компания арыг орулганы көвүдедип ап болур.
Андрей Белоусов В. Ховалыгны болгаш хөмүр-даш уургайының ээлерин кичээнгейлиг дыңнап дооскаш, Тываның даг-тывыш компаниязының хөмүрге өртектерин бир чылдың дургузунда “доңурар”, Чазактың бир тонна хөмүр дээш 2220,1 рубль доктаадып тургускан өртээн хевээр арттырар, дараазында чылын ону узадып ап болур деп чарлык болган. Шүүдел эгидилгези кылдыр хөмүр-даштың экспортунга үлүгнү хөмүржүлерге бээр болган.
Эрткен үеже хая көрнүп, сактыр болза мындыг-ла-дыр. Бо чылдарның дургузунда кадыг оттулар чүүлге өртектер бедээн-даа болза, ол чардынган дугуржулганың кыдыг-кызыгаарындан үнмээн.
САДЫП-СААРЫЛГА АЙТЫРЫЫ
“Москва чаңгыс хүн туттунмаан” дижир. Республиканың чурттакчыларын хөмүр-биле хандырылгазының айтырыы база ындыг болган. Акша-көпеек холда бар-даа болза, хөмүр садып алыр арга чок турганындан чон түреп турар болу берген. Ону билип каапкан чиижең садыгжылар база катап бажын көдүрүп эгелээрин оралдашкан. База катап ында-мында хөмүрнү ванналап садар таварылгалар көстүп эгелээн. “Хөмүр кырында олургаш-ла, хөмүр чок доңуп олур бис” – деп, улус шоогайнчып эгелээн.
Чер-черлерге хөмүр-даш шыгжамырларын тургусканы, хөмүр-даштың курлавырын доктаамал немередип келгени, чедирилге айтырыын шиитпирлээни байдалды үндезини-биле өскертип, мооң мурнунда боттуң өртектерин сыгап турган чиижең садыгжыларга доктарны тургускан. Ам хөмүр-даш шыгжамырларында оттулар чүүл үзүктелбестээн, четчири-биле бар апарган, хөмүр чок деп чугаа дыңналбастаан. База бир айтырыг ынчаар үзе шиитпирлеттинген.
QR-КОД БОЛГАШ ӨСКЕ-ДАА АЙТЫРЫГЛАР
QR-код-биле садыглаашкынга баштайгы дээрезинде улус-чон элээн үр чаңчыгып чадашкан. Ылаңгыя компьютер-биле таныш эвес улуг улус. Ынчалза-даа Чазактың, Одалга яамызының,хөй хүлээлгелиг төптерниң специалистериниң, волонтерларының маңаа дузазы улуг салдарлыг болган. Ынчангаш узун оочурлар, баскылажыышкыннар-даа турбаан. Хөмүр-даш хүннүң-даңның хереглээр хлеб, сүт эвес-ле болгай, ону хире-шаа-биле садып алырга, элээн баар. Хереглелдиң норма-чижээн шын санап алырга, ажырбас чүве-дир деп улус биле берген.
Бөгүн улустуң кол чаргылдажып турар айтырыы – хөмүрнүң шынары. Чамдыкта даш холумактыг куруг порода-биле катай болур. Хөмүрнүң шынары багай деп чүүлдү шынзыдып турар бадыткалдар барда, хөмүрнү солудуп ап болур чүве-дир дээрзин улус билип бар чыдар. Информастыг технологиялар үезинде кандыг-даа шинектер бар-дыр ийин.
Одалга айтырыы – мөңге, нарын айтырыгларның бирээзи. Ооң шиитпирлээшкинин канчаар организастаанындан кол чүүл хамааржыр дээрзин амыдырал херечилеп турар. Республиканың Чазаа, хамаарышкан яамылар болгаш албан черлери бо айтырыгга шылгалданы дужааган деп болур. Берге-ле шылгалда болган, ынчалза-даа ниити дем-биле ону эртип шыдаан.
Артур ХЕРТЕК.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №99 2023 чылдың декабрь 27