📢 Кым-даа, чүү-даа уттундурбаан
Улуг тиилелгениӊ 77 чыл оюнга уткуштур Маадырлыг дайынчы, хүндүткелдиг кадарчы Соктай Мумбарович Оюннуӊ төөгүзүн «Шын» солуннуӊ архивинден алган.
Тыва эки турачы Соктай Оюннуӊ Берлинге чедир тулчуушкунга киришкенин ооӊ мурнунда хөйге чарлап биживезиниӊ чылдагааннары турган чадавас. Эки турачыныӊ төөгүзүн Кара-оол Маспык-оол биле Шаӊгыр Куулар деп авторлар 1970 чылда ооӊ бодундан дыӊнааш, 2005 чылда тодаргай барымдааларын чыып эгелээш, мөӊгежидери-биле, 2010 чылда парладып үндүрген.
❗Биживезиниӊ аргазы чок
Соктайныӊ намдарын дыӊнааш, ооӊ дугайында биживес аргажок боор чорду. Чүге дээрге, бирээде, Соктай – тыва эки турачылардан эӊ үр үе дургузунда чаалашкан дайынчы. Ийиде, ол немец-фашистерниӊ туттуруушкунунга кирген кара чаӊгыс тыва эки турачы. Үште, Соктайныӊ эрес-дидими, чаныш-сыныш чогу ооӊ маадырлыг мөзүзүн, бүдүжүн, туружун херечилеп турар. А ындыг мөзү-шынар кымга-даа, чүге-даа үлегер-чижек болур болгай.
Оюн Соктай Мумбар оглу 1903 чылда Межегейге арат өг-бүлеге төрүттүнген.
1943 чылга чедир Оюн Соктай бодунуӊ хууда ажылын кылып, колхоз тургузарынга идепкейлиг киржип чораан.
Эки турачы өөрлери-биле кады Ада-чурттуӊ Улуг дайынынче аъттанып турда, ооӊ хары 40 четкен. Уруг-дарыыныӊ саны беш апарган турган. Хар-назыныӊ улуу-даа, уруг-дарыыныӊ хөйү-даа Соктайга шаптык болбаан.
Соктайдан өске кижи турган болза, хар-назынынга, уруг-дарыынга чылдак каккаш, эки туразы-биле чоруур туржук, албадал-биле-даа дайынче кайыын чоруур. Бо дээрге төрээн чуртунга, төрел чонунга кызыгаар чок бердинген патриотчу кижиниӊ мөзү-шынары-дыр.
❗Дайынчы оруу
1943 чылдыӊ ноябрь 31-де Верхняя Снегирёвка деп суурга тыва эки турачылар даӊгыракты хүлээп, аъттарны, боо-чепсекти база «гвардейжи» деп хөрек демдектерин алган. Олар ам 6-гы аъттыг шериг корпузунуӊ 8-ки гвардейжи дивизиязыныӊ 31-ги гвардейжи полугунуӊ 4-кү гвардейжи эскадрону апарган. Оон эгелээш 1944 чылдыӊ апрельге чедир тыва гвардейжилер кыска, ынчалза-даа алдар-биле шыптынган дайынчы орукту эрткеннер. Ол орукту эскадрон-биле кады Соктай база эрткен.
Ук орукта кандыг моондактар, кандыг бергелер, кандыг айыыл турбаан дээрил? Чүгле кокпа оруктан, арай боорда, эртер, сырый, караӊгы шыргай арга-арыглар, малгаш-баларлыг чиндиӊнээш тулаа-шалбаалар, эрээн хар-доштуӊ үер-чайындызы, удаа-дараа кудуп келир чаашкын дээш, чүү турбаан дээр! Ол бүгүнү тыва эки турачылар маадырлыы-биле шыдажып эрткеннер...
Деражно суурну, Ровно, Дубно хоорайларны хостаарынга Оюн Соктай бодунуӊ эрес-дидимин, маадырлыг чоруун каш удаа көргүскен.
«Долгандыр үгер-боо октары, гранаталар частып, бомбалар частыышкынындан хүн караа караӊгылап, чер биле дээр тутчу берген ышкаш бооп турда, күжүр Соктайда коргар, девидээр, мөгүдээр, сүрээдээр деп чүве бар эвес, автомадын холда ыяк тудупкан, диштерин так ызырныпкан фашистер-биле кам-хайыра чок сокчур, ана шыдаар эр-ле болгай» - деп, ооӊ эш-өөрү ынчаар сактыр чораан.
❗Туттурганы болгаш концлагерьге турганы
Изиг тулчуушкунга автомадыныӊ огун төндүр боолай каапканын Соктай боду безин билбээн. Ок-чепсек чок кижи кызыл хол-биле чүнү канчаар, оӊгу иштинге олуруп, доӊгайып алгаш, кылаштап пат болган. Тулчуушкун Соктайдан элээн ыракта чоруп турган.
Чогум кайы хире ыраа эки билдинмес.
«Адыр, дүгде оӊгуда дуӊмам Сереп артып калган чүве ийикпе, барып көрейн» дээн бодал ооӊ бажынга кире дүшкен. Чеде бээрге, Сереп тын чок болган. Серептиӊ мага-бодун эде салып кааш, боданы берген. Немецтерге билдирбейн чорааш, өөрүнүӊ туружунче эрте бээр-дир дээн бодал ооӊ бажынга «чык» дээн.
Кежээкиниӊ имиртиӊ караӊгызын ажыглап алгаш, аӊаа-маӊаа чаштынып, үӊгеп союп, чамдыкта күдүйүп алгаш, маӊнап чорааш, оруунуӊ элээн кезиин эртип алган. Улуг айыыл эрте берген деп бодааш, хөндүрлүп алгаш, базыпкан. Карак чивеш аразында, бир-ле чүве баш орта улдаан. Медерелин оксунупкан.
Миннип кээрге, бир-ле өрээлде чыткан. Бажыныӊ аарыыры-даа, суксааары-даа хөлчок болган.
Дыӊнап чыдарга, даштын чугаалажып турар кижилерниӊ дылы сыр өске, чаӊгыс-даа орус сөс дыӊналбаан. «Туттурган-дыр мен» деп бодал ооӊ бажынга чык дээн. Аӊаа каш-даа хонган. Эжикте үт таварты суг, хлеб сунуп бээр ол-ла.
Бир-ле хүн Соктайны чүък машиназынга олурткаш, бир-ле угже чорупканнар. Орук узун-на болган. Адак соонда бир-ле суурга доктааганнар. Соктайны бедик херим иштинче киир идипкеннер. Соктай ол-бо көөрге, херимниӊ бир талазында узун бажыӊ көзүлген. Туттурганнар лагери-дир деп Соктай билип каан. Ол аразында шериг хептиг узун сарыг эр келгеш, оӊ холу-биле Соктайныӊ читкезинден туткаш, узун бажыӊче углай аппарган.
Узун бажыӊда хөй кижи-даа чок болган. Орус чугаа-даа дыӊналбас. Кижилер өске дылда чугаалажып турар мындыг. Дараазында хүн Соктайны байысаап эгелээннер. Соктай чүгле тывалааш турупкан. Орус хелемечи эккелгеннер. Оон чүү-даа үнмээн. Соктай тывалавышаан.
Байысаакчы Соктайдан чаӊгыс огулуг сөс-даа үндүрүп шыдаваан. Эттеп, эриидеп-даа турганнар. Черле хоржок болган. Чүнү-даа чадашкаш, Соктайны узун бажыӊ иштинче киир октапканнар. Соктай беш-алды хонукта туруп, шимчеп чадап каан.
Сегий бээрге, Соктайны өске туттурганнар-биле кады даш бузар черге ажылдадып каан. Ажылдаар чепсээ - кускун-хаай, лом. Эртен даӊ бажындан эгелээш, караӊгылагыже чедир даш бузуп, дажыглап кээр. Бускан даштарны машиналарга чүдүргеш, та кайнаар чүве, сөөртүп-ле турар.
Аӊаа тургаш, фашистерниӊ кадыг-дошкунун, кам-хайыра чогун Соктай көрүп пат болган. Чылдагаан бар, чок-даа болза, туттурганнарны кайы хамаанчок эриидээр, согар, хол-будун оора, кадыра долгаар, оон дап берзе, адып-боолап кааптар.
Бир коргунчуг чүве: улуг, семис, шыырак ыттарны кижилерже ыдамнапкаш, кижи биле ыттыӊ деӊ эвес демиселин бодап көөр, каттыржыр, хыы ханар турганнар. Моон-даа араатанзыг чорук чок боор.
Үе эртсе-эртсе, Соктай Германияда эвес, а бир-ле өске чуртта кижи-дир мен, лагерь түр лагерь-дир деп чүвени билип каан. Тодарадып айтырар дээрге дыл билир кижи бар эвес. Туттурганнарныӊ аразында кара сөөк-даа, орус-даа кижи чок болган. Уг-шиин бодап көөрге, Польшада болган. (Освенцим деп коргунчуг ат-сураглыг концлагерьге турганын сөөлүнде тодараткан)
«Кайы-даа чурт канчаар, бо эрлик оранындан канчап-даа тургаш, черле дириг үнер мен» деп Соктай бодунга даӊгыраглаан. Ол ындыг болган-даа.
❗Берлинге чедир тулушканы
Фашистерге дорамчыладып, базындырып, эттедип, соктуруп, аар-берге ажыл кылып, амы-тын борастап турда, каш ай үе эрте берген.
Бир-ле хүн улуг хат-шуурган келген дег дааш-шимээн, күштүг диӊмирээшкин дыӊналган. Фашистер машиналарга дүвү-далаш олургулапкаш, туттурганнарже кичээнгей салбайн суурдан чоруп эгелээннер.
Удаваанда, совет шериглер суурга көстүп келген. Олар аӊаа каш хонук доктааганнар. Соктай аас-кежии бооп, бир кара омакшылдыг солдатка ужуражы берген. Чугаалажып хөөрешкеннер. Кыргыс эр болган.
Соктай немецтерге туттургаш, бо суурга, лагерьге турганын кыргыс таныжы Чиӊгизке төөгүп берген. Чиӊгиз эжин дыӊнап-дыӊнап алгаш, оон мынча деп сүмелээн: «Сен, Соктай бо төөгүнү кымга-даа чугаалава. Туттурган дайынчыларны өскерликчилер кылдыр санап турар. Сени база ынчаар санай берзе канчаар сен?»
Чиӊгиз удавас чедип кээрин аазааш, суурже чорупкан. Ол келзе-ле, эргижирей берген-даа болза, солдат хеп эккелген. Ол идик-хепти кедиптерге, Соктай ёзулуг совет солдат апарган. «Эр хей, Соктай! Че, дайылдажып чоруулу! Мээӊ соомдан халып ор» - дээш, Чиӊгиз хөй шериглер доктааган черже базыпкан.
Соктайга база катап дайынчы орук эгелээн. База-ла аар-берге тулчуушкуннар. База-ла өлүм-чидим, хан. База-ла уё-човуур, ыы-сыы. Ооӊ чаӊгыс өөрүшкүзү – кыргыс эжи Чиӊгиз. Олар черле чарылбааннар. Кадыг-дошкун тулчуушкун соонда, бот-бодун ыяап-ла тыпчып алыр турганнар.
Хүн келген тудум-на, совет шериглер барыын чүкче бурунгаарлап бар чорааннар. Бир-ле хүн өөрүнчүг медээ келген: совет шериглер Польшаныӊ кызыгаарын эрткеш, Германияныӊ девискээринче кирипкеннер деп. Ол медээ дайынчы бүрүзүн хей-аът киирипкен. Соктай биле Чиӊгизтиӊ дайылдажып чораан кезээ, өске кезектер-биле бир дөмей, Берлинге чедер дээш, бурунгаарлап-ла олурган.
Берлинге чоокшулап чорда, дайын доозулган. Совет шериглерниӊ өөрүшкүзү кызыгаар чок болган. Эжишкилер буступ-үрелген, өрттенип-хуюкталган Берлинге үгек-боолар атпайн, танкылар маӊнавайн, самолеттар ушпайн, бомбалар чазылбайн турар үеде, четкеннер.
Миллион-миллион кижилерниӊ чырык делегейге тайбыӊ чурттаар күзелиниӊ боттанганы ол болган.
❗Аалынга чанып келгени
1944 чылдыӊ күзүнүнде Оюн Соктайныӊ аалынга хайлыг медээ дыӊнаткан бижик келген.
«Оюн Соктай Мумбарович төрээн чуртунуӊ хосталгазы болгаш хамаарышпас чоруу дээш демиселге ис чок читкен. Маадыр эживис Соктайныӊ өг-бүлезинге, дөргүл-төрелинге, эш-өөрүнге ханы кажыыдалывысты илереттивис» Ындыг бижиктиӊ келгени Межегей болгаш Суг-Бажы чонунга кончуг дүрген тарай берген.
«Ис чок читкен дээрге-ле, билдинмес байдалда өлгени ол-дур. Та чанынга бомба дүшкеш, өрге чылгаар өл чок, чылан чылгаар шык чок кылып каан. Та күштүг частыышкынныӊ хөй довураа чылча базып, хөөп каан. Ам канчаар, Ада-чурту, арат чону дээш амы-тынын берген эр-дир. Ооӊ мага-боду мында чок-даа болза, дайынчыны ажаап орнукшуткан ёзулалды кылып каар-дыр» -деп, улуг назылыг буурул баштыг ирей сүмелээн.
Дараазында хүн сумунуӊ чону чыглып келгеш, дайынчы Соктайны сөөлгү орукче үдээн чаӊчыл-ёзулалды эрттирип каан. Соктайныӊ беш ажы-төлдүг кадайы Күрүмаа хөөкүй ыглап-сыктап артып калган.
1947 чылдыӊ чайы. Бир-ле хүн Элегес хемни өрү аъттыг кижи чоктап орган. Топтап көөрге, ооӊ мурнунда, дөө оранчок ыракта, чадаг кижи кылаштап бар чораан. Аъдын челдирбишаан чедип келирге, Бурган, өршээ, Соктай болган.
Аъдын кымчылай каапкаш, демги кижи угаан-кут чок ыӊай-ла болган. Ол хаккаш, Элегес унунда Инек-Даш адаанда Калбак-Кежиг аксынга турган кезек аалга тутусуп четкеш, шагда-ла аажаап каапкан Соксайны көргенин, ол Соктай боду эвезин, ооӊ сүнезини аалдарже кел чыдарын корткан кижи улам коргунчуг кылдыр чугаалааш, Суг-Бажы уунче караш дээн.
– Соктайныӊ сүнезини кел чыдар дидир, шымда-декте, моон чоруулуӊар дээн соонда, аалдарныӊ херээжен ээлери уруг-дарыы-биле катай алаакче «бурт» дээн.
Аалга чаӊгыс кырган ашак артып калгаш, «Че-че, кылаштаар харыым бар эвес, кандыг-даа сүнезинден, аза-четкерден коргар үем эрте берген» - дээн. Өгнүӊ эжии ажыттынза-ла, богда-дадай, Соктай бо кирип келген.
– Сен кым сен, ылап Соктай сен бе, азы ооӊ сүнезини сен бе? -деп, ашак айтырган.
– Мен ылап Соктай-дыр мен. Сүнезин-саназын деп чүве билбес мен. Мен дайылдажып чоруптум чоп. Дайын шагда-ла төнген болгай. А мен чаа кээп турарым бо-дур – деп, Соктай тайылбырлаан.
Ашак ам кээп бүзүреп, алаакче кире маӊнажы берген ажы-төлүн кыйгырып эккелген чүве-дир.
Дүвүрээзинниӊ алыс чылдагаанын дыӊнааш, Соктай баары каткыже каттырган дээр чүве…
«Шын» солун №46,47 2010 чыл. Р.Демчик белеткээн.