Тес-Хемниң Шуурмакта кончуг чараш бойдус чурумалдыг Даг баары деп чайлаг. Ооң чаны ногаан эзим ыжыында аяңда бир талазында сарлык чаттыла берген, өске талазында өшкү-хой ак чайт апарган таваар оъттаан. Өдекте тиккен ак өгнүң чанында эзертеп каан аъдындан аңгыда Lexus марканың демир аъды ырак чер чоруурунга база белен. Ол болза аныяк малчыннар Омак, Чойгана Ак-оолдарның аалы-дыр. Ырактан көөрге безин карак дыштаныр.
Аалдың ээлери даштын салган суугуда аъш-чемин кылып, ажаанзырап турар үеде амыр-менди солчуп, ажыл-амыдыралын сонуургап, мал ажыл-агыйын чүден эгелеп алганын айтырарывыска, ол мынчаар харыылаан:
– Бо хүнде мындыг мал-маганныг, амыр-шөлээн чурттаарынга эң-не баштайгы деткимчени биске күрүне берген. 2019 чылда “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” губернатор төлевилелинге киришкеш, ооң ачызында бо хүнде шээр малывыс 600 ажыг баш өскени бо. Малчыннап үнүп тургаш, өөм ишти-биле сүмелешкеш, ол-ла чылын Мөңгүн-Тайгадан 20 сарлыкты көжүрүп алган бис. Черле ол чер чурттуг кижи болгаш кады чурттаан эжим сарлыктың аажызын эки билип, сериин тайгага чораан малга эгезинде берге болурун чугаалап турган. Ажырбас чорду, бо черниң бойдузунга дораан өөрени берген. Ам сарлыывыс 60 баш чедир өзүп келди. “Инек — чемгерикчи малым” төлевилел-биле ол-ла чылын 1 бызаалыг саап ижер инекти алган бис. Оовус ам 10 баш ашкан. Ам чылгы малды база элээн өстүрер сорулга салып тур бис. Ынчалдыр амдыызында беш чүзүн малывысты малдап, күрүневиске четтиргенивисти илередип чор бис — деп, аныяк малчын Омак Херелович таныштырды.
Республика девискээринге эрткен кыжын хар улуг дүшкени-биле малчыннар кышты бергедеп ашкан. Бо малчынга база кыш нарын эрткен. Шээр малынга хөй эвес чидириг турган-даа болза, мал чемин удур садып ап тургаш, малының бажын улуг хоратпайн, шыдажып үнгенин тайылбырлады:
Өске чылдарда мал чемин 20 ажыг дүргекти белеткээш, ооң-биле кышты ажа бээр турдувус. Эрткен кыжын хар улуг дүшкен. 3 машина мал-чемин немей саттывыс. Кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң деткимчези улуг болду. Бис ышкаш өске-даа аныяк малчыннарны деткип турарынга өөрүвес арга чок. Ооң мурнунда чылдарда шээр малдың чаш төлүн 100 хуу камгалап аптар турдувус, бо чылын ол харын болдунмайн барды — деп, малчын улаштырды.
Омак биле Чойганмаа 2 кыстың бир оолдуң ынак ада-иези. Кады чуртаа-ла 9 чыл болган. Уругларының улуу 8 класс, ортуну 6 класс, бичиизи 1 класс. Уруг-дарыын бичиизинден тура мал-маганга өөредип, ажыл-ишчи, кежээ кылдыр кижизидип өстүрүп турар. Уруглары өшкүнү-даа, сарлыкты-даа саар болгаш тыва ак чемнерни шуптузун кылып билир.
“Малчыннаарга черле эки-дир. Бодум кырган-авам, кырган-ачам аалынга өскен болгаш мал ажылын сонуургаар, билир мен. Ам ажы-төлүвүстү мал ажылынга өөредип турар бис. Бодум Кызылдың 10 дугаарлыг училищезин дооскан мен. Аңаа өөренип алганым садыгжы мергежилимни 2018 чылда хууда садыг ажыткаш, ажыглаан мен. Чогум ажырбас чоруп тургаш, губернатор төлевилели эгелээрге, аңаа киришкеш, ол олчаан малчыннаан мен. Уругларым авазы бодунуң эртеминиң аайы-биле Самагалдайда уругларның уран чүүл школазында домбра башкылап турар. Ынчангаш колдуунда мал мээң кырымда. Уругларым биле өөм ишти колдуунда дыштаныр хүннерде болгаш чайгы дыштанылгада аалга турар улус. Ам удавас кыргылда эгелээр. Чымыштыг үе мурнувуста” – деп, малчынның чугаазынга өгнүң херээжен ээзи катчып, улаштырды:
“Мал малдаарга черле дыка ажыктыг-тыр, ылаңгыя ажы-төлдү ажыл-агыйга өөредип алырынга. Бодум Мөңгүн-Тайгадан мен. Кызылдың уран чүүл колледжизин дооскаш, 2014 чылда Тес-Хемге ажылдап чедип келгеш, өөм ээзи биле танышкаш, олчаан чурттап артып калганым бо. Бо кожууннуң чону дыка эки, хүндүлээчел, чурумнуг. Оларга таарзынып, бо черни чуртсуна берген мен. Малчыннаар деп шиитпирни өөм ээзи хүлээп алгаш, малын колдуунда чааскаан тудуп чоруур кижи. Чамдыкта дуза черле херек апаар. Ынчангаш ада-иемни дузалажып бээр кылдыр чанывысче ап алган бис. Чайын аалга шупту чыглып кээр бис.
Уругларывыс арыг агаарлыг чайлагга келгеш дыка амыраарлар.
Ам 9 чыл чурттап тур бис. Өөм ээзи-биле ажыл-агыйывыс шуудадып алгаш, бут кырынга туруп келгеш, куда-дойну боттарывыстың күжүвүс-биле эрттирип, чонувус шайладыылы деп дугурушкан улус бис. Ам ындыг арга бо хүнде тургустунуп келген. Удавас куда дүжүрер бис” – деп, Чойгана Олеговна хүлүмзүрүү чайнап чугаалады.
Ада-өгбелериниң кылып чораан ажыл-агыйын уламчылап, күрүне деткимчези-биле мал ажылынче кирип турар аныяктар республикада эвээш эвес. Амыдыралда бүгү чүүлдү чүгле боттарының күжү, эки ажыл-агыйы-биле чедип ап болур дээрзин көргүзүп чоруур үлегерлиг аныяктарның бирээзи Ак-оолдарның өг-бүлези.
Карина МОНГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №42 2024 чылдың июнь 8