Кызылдың күрүнениң башкы институдун доосканывыстан бээр 50 чыл юбилейивис моорлап келгени бо.
Хүндүлүг башкыларывыска мөгейиг
Бис 1967 чылда башкы институдунга калбак угланыышкынныг дыл, чогаал факультединге 25 кижи өөренип кирген бис. Ынчан башкы институдунуң ректору РСФСР-ниң школаларының алдарлыг башкызы Алдын-оол Саинотович Хомушку турган. Ол 1964 – 1979 чылдарда ук албан-дужаалга ак сеткилдиг ажылдаан. Эргим башкыларывыстың, эштеривистиң дугайында бижиир болза, бүдүн тоожу болур чадавас.
Тывага дыл эртемнериниң эң баштайгы доктору, профессор Шулуу Чыргал-оолович Саттың адын улуг чоргаарал-биле адаар бис. Алыс боду бөдүүн, биче сеткилдиг, топтуг-томаанныг башкы.
Үргүлчү хүлүмзүрүп чоруур, хөглүг-баштак башкывыс ТР-ниң улустуң башкызы Регина Рафаиловна Бегзиниң лекцияларын дыка сонуургап дыңнаар турдувус.
ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы Георгий Николаевич Курбатский кайгамчык мөзү-бүдүштүг, мерген угаанныг башкывыс. Ол биске ачавыс дег, чагыг-сүмезин бээр турду. Башкывыс херээжен улусту хумагалаары кончуг кижи. 2021 чылда күзүн башкывыстың 85 харлаан юбилейин таварыштыр Курбатскийлерниң бажыңынга байыр чедирип бардывыс. Георгий Николаевич, Светлана Сюрюновна база уруу бисти өөрүшкү-маңнайлыг уткуп алдылар.
РФ-тиң улус чырыдыышкынының тергиини Елизавета Боракаевна Салзыңмаа амгы тыва дылды дыка эки өөреткен. Амгы үеде 92 харлыг хүндүлүг башкывыска кадыкшылды, өөрүшкү-маңнайны күзеп каалы. Үстүнде адааным болгаш өске-даа башкыларывыска чоргаарланып чоруур бис. Шак мындыг ховар эртем-суюлдуг, ишти-дашты-даа чараш башкыларывыска өөреттирер аас-кежиктиг болдувус. Бисти эртем-билиг-биле чепсеглеп, амыдырал-чуртталганың, ажыл-иштиң делгем оруунче үдээн башкыларывыска черге чедир мөгейдивис.
Солун, хөглүг студент чылдарывыс
Бирги курска Ленин кудумчузунда ниити чуртталга бажыңынга бирги каътта улуг өрээлге чурттадып каан. 20 студент, 20 аңгы аажы-чаң...Ынчалза-даа чаңгыс өг-бүлениң уруглары дег демниг, эп-найыралдыг турдувус. Ынчан совет акша үнелиг, аъш-чем өртээ чиик турганы биске өмек-дөмек болган. 28 рубль түңнүг стипендиявысты камнаар турдувус. Лекциялар соонда номчулга залынга орайга чедир номчуттунар бис.
Бистиң чаңгыскурсчуларывыс шупту салым-чаяанныг онзагай улус. Хостуг үевисте театрга шии, концерт көрүп, янзы-бүрү бөлгүмнерге киржип турган бис.
Бирги, ийиги курстарга “Тиилелге” совхозунга (Кур-Чер суур) күскү дүжүт ажаалдазынга киржип, саваң сарааттап, тараа арыглап турган бис. Удуртукчувус аныяк башкы Алтай Николаевич Пиче-оол. Ынчан совхозтуң тараазы шөл-шөлү-биле чалгып чыдар, ооң дүжүдү кайгамчык чаагай, эгээртинмес турган чүве. Ынчан, ССРЭ үезинде Совет Армияның шериглери, кыргыс омактыг оолдар база дүжүт ажаалдазынга дузалажып келген. Киргизия дугайында шериг оолдарның солун чугаазын дыңнаар бис.
Эң чараш, чаптанчыг эживис – Чечекпаа Кууларга кыргыс солдат Туратбек Кысымбеков чаңгыс көрүштен ынакшый берген. Кады чурттаар улусту бурган душтуруптар дээри шын. Институт соонда Чечекпаа Эрги-Барлык школазынга орус дыл башкылап турда, Туратбек ону Киргизияже аппарган. Чечекпаа Кысымбекова Иссык-Куль облазының Торт-Куль суурунга ортумак школага башкылай берген. Интернационалчы өг-бүле дөрт ажы-төлдүг болган.
Тургустунуп келген берге айтырыгларга эш-өөрүвүске болчуп, бир баг апаар бис. Студент чылдарывыс бистиң салым-чолувусту каттыштырыпкан. Ам-даа үргүлчү ужуражып, бот-боттарывысты деткижип чоруур бис. 70 ажыг артты ашкаш, бодап олурарга, ындыг солун, хөглүг үе чок болур-дур.
Аныяк-өскенге чүткүлдүг, кызымак болуп, ыяап-ла, эртем-билигни чедип алырын улуг өгбе башкылар чагыыр-дыр бис.
Чуртталгада өөрүшкү болгаш муңгарал кады чоруур. Бо эрткен 50 чылдар иштинде элээн хөй эштеривистиң “аъдының бажы электен-не хоя” бергени хомуданчыг. Ынак эштеривистиң чырык овур-хевири бистиң чүректеривиске кезээде аныяк, чалыы, чараш болуп артар.
Күш-ажылчы чедиишкиннеривис
Чаңгыскурсчуларывыс шупту ат-алдарлыг башкылар, күрүне ажылдакчылары, күш-ажылдың хоочуннары.
Оларның аразында 70 хар ашса-даа, бо хүннерге чедир башкылап ажылдап чоруур, бедик шаңналдарга төлептиг болган эштеривисти чоргаарал-биле адаайн. Роза Кара-ооловна Хертек – РФ-тиң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, ТР-ниң улустуң башкызы. Амыдыралының сөөлгү хүннеринге чедир ол Көк-Тей ортумак школазынга тыва дыл, чогаал башкылап чораан.
Чечекмаа Минчиновна Монгуш бүгү назынында Хандагайты ортумак школазында орус дыл, чогаал башкылап чоруур. Ол “РФ-тиң тергиин башкызы” деп Президент В.Путинниң грантызынга төлептиг болган.
Светлана Николаевна Аракчаа – РФ-тиң чырыдыышкынының алдарлыг ажылдакчызы. Бо хүннерде Кызылдың экономика, эрге-хоойлу техникумунда ажылдап чоруур.
Сайдам Чамзырыновна Ооржак Кызыл-Мажалыктың суур совединиң даргазынга, ТР-ниң Уруглар фондузунуң даргазының оралакчызы болуп ажылдап чораан. С.Ч. Ооржак бүгү назынында хөй-ниити ажылдарынга идепкейлиг киржип, Сирияның, Непалдың ажы-төлдеринге ачы-буян чедирилгезин организастап, буянныг үлүг-хуузун киирген. Амгы үеде ол ТР-де Улусчу фронтунуң кежигүнү, “ТАР-ның парламентизиниң 100 чыл ою” деп юбилейлиг медальдың эдилекчизи.
Чечек Акимовна Саая Тес-Хем, Бай-Тайга кожууннарның партия райкомнарынга, күүсекчи эрге-чагырга органнарынга үр чылдарда ажылдап чораан. Ол Бай-Тайга кожууннуң алдарлыг ажылдакчызы. Арткан эштеривис Россия Федерациязының улус өөредилгезиниң тергииннери, күш-ажылдың хоочуннары.
Бистиң бүгү-ле чедип алган күш-ажылчы чедиишкиннеривис, шаңнал-макталывыс – эргим башкыларывыстың ачы-хавыяазы-дыр. Ынчангаш чаңгыскурсчу эш-өөрүмге 50 чылдаан юбилейивис-биле байыр чедирбишаан, кадыкшылды, узун назынны, омак-сергек сеткил-хөөннүг болурун күзедим.
/ Ольга Салчак,
Чадаана хоорайның хүндүлүг хамаатызы.