Эрткен 2024 чылда Президентиниң культурлуг эгелээшкиннер фондузунуң ачызында Тываның улустуң чогаалчызы Степан Сарыг-оолдуң “Аңгыр-оолдуң тоожузу” деп чогаалынга үндезилеп, уран-чечен фильмни үндүргенин билир бис. Аңаа ойнаан актёр чаңгыс чер чурттугларывыстың дугайында көрүкчүлерге сонуурганчыг болганы чугаажок. Кол рольду ойнаан Дидим-оол Даржайның канчап ол рольга ойнай бергенин номчукчуларга сонуургадыр-дыр бис.
Кастингиже чалалга
“Аңгыр-оолдуң тоожузу” деп тыва кинону тырттырар дээш, аңаа ойнаар актёрларны чыггаш, шилиир ажылдар эгелей берген турган. Тываның алдарлыг артизи Айдыс Даржай салым-чаяанныг дуңмазы Дидим-оолга кастингиге киржирин сүмелээрге, улуг өөрүшкү-биле хүлээп алган. Ол дугайында бичии актёрнуң авазы Айдана Даржай мынчаар чугаалаан: “Дикциязын дыңнаары-биле видеога шүлүк чугаалап турарын тырттыргаш чорудар болган. Бо хүн саналдаан болза, оглум ол дораан шүлүктү тыпкаш, доктаадып эгелей берген. Эртенинде дүъшке чедир доктааткаш, видеога тырттыргаш чорудупкан бис. Ийи хонганда эки деп үнелээш, кастингиже чалаан. Дидим-оол шүлүктү-даа, рольдарны-даа дендии дүрген доктаадып алыр. Сөзүглелдиң кыска утказын чугаалаарда база 3–4 катап номчуптарга-ла чедер”.
Оглунуң кинога ойнаар аргалыг болганынга ада-иези канчаар-даа аажок өөрүп турганнар. “Оглувус эгезинде Аңгыр-оолдуң ролюн ойнаар деп билбейн турдувус. Кандыг-даа рольга ойнаар болза, биске дөмей-ле өөрүнчүг турган. Ынчалза-даа Аңгыр-оолдуң ролюн ойнаар деп дамчыыр чугаалар кээп турган. Каш хонганда ол, шынап-ла, бадыткаттына берген” – деп, Дидим-оолдуң авазы демдеглээн.
Өөрүшкүден карактары кыптыгып турган
Июль айда Өвүрже кино тырттырып 1 ай иштинде чоруптарын билип кааш, Дидим-оол дораан-на белеткени берген. Өвүр кожуун ада-иезиниң чурту-даа болза, ооң бойдузунуң каас-чаражын кино тырттырып чорааш, ол бир дугаар көрген. Бичии актёрнуң чаа рольга ойнаар дээн өөрүшкүзүн ооң авазы чугаалаан: “Өөрүнчүг медээни дыңнапкаш, оглумнуң карактары кыптыгып, боду-ла идик-хевин белеткей берген”.
Бир ай дургузунда кинога тырттырарынга бергелер турган-даа болза, ону ол келир үеде актер болур күзелинче баштайгы базымнар деп санаар. “Тырттырып турувуста бергелер база таварышкан. Даң бажында 6 шакта туруп келгеш, катап-катап тырттырып-ла турар. Чамдыктарын катаптаашкын чокка база ойнап турган таварылгалар бар. Хараганнар аразынга маңнаарымга, шиштеп турза-даа, дөмей-ле шыдажып турдум. Аңгыр-оолдуң авазының чок апарган үезинде көрүкчүлерге шын болуп турар кылдыр көргүзер дээш, шын-на ыглап, караам чажы төктүп турду” – деп, Дидим-оол чугаалаан.
Аңгыр-оолдуң ролюн ойнап тургаш, өгнүң кырынче үнгеш, хайнып турган паштан эътти ытпак ыяшка ылдырткаш, уштуп чип турганын ол аажок сонуургаан. Хем кыдыынга удаан оолдар ролюн ойнап тургаш, хемниң шыылааны, ыяштарның бүрүлериниң шылырааны кижиниң сагыш-сеткилин оожургадып, бир-ле онзагай күштү берип турарын ол эскерген. Ол Торгалыгның каас-чараш бойдузун канчаар-даа аажок магадаан.
Күзелин күштелдирипкен
Кино тырттырып турган үеде таварышкан бергелер ооң күзелин хензиг-даа кошкатпаан, а харын-даа күштелдирипкен. Шииге-даа, кинога-даа тааржыр роль тыпты бээр болза, күзелдии-биле ойнаарын ол чугаалаан. Школаны дооскаш, актёр болур сорулганы ол шагда-ла мурнунда салып алган. “Шииге-даа, кинога-даа роль сүмелээр болза, кандыызын-даа дөмей-ле ойталавайн ойнаар мен. Кинога тырттырары берге-дир дээш, ынавайн баар болзумза, ол шын эвес апаар. Бодумнуң салым-чаяанымны ам-даа улай сайзырадыр күзелдиг мен. Келир үеде актер болур күзелимни албан чедип алыр мен” – деп, Дидим-оол Даржай чугаалаан.
“Келир үениң хөгжүмчүзү” деп үнелээн
Ол 3 харлыында “Звёздочка” уруглар садынче барып эгелээн. 5 харлыындан тура ооң ырлаар, шүлүктээр, самнаар салым-чаяаны чайгаар-ла көстүп, уруглар садынга болган хемчеглерге шуптузунга идепкейлиг киржип, ырлап, шүлүктеп эгелээн. Хөй улус баарынга бодун артист кижи дег хостуг алдынып билир салым-чаяанының ачызында “Эрниң эрези” мөөрейге тиилекчи болган. Уруглар садынга-даа, өг-бүле байырлалдарында-даа бодунуң ээлгир танцы-самы-биле келгеннерни кайгадыр турган. Кижизидикчи башкызы боду моолдаар кижи болгаш, Дидим-оолга бир дугаар моол ырыны өөреткен. Ону ыры мөөрейинге ачазы-биле кады күүсеткеш, эки түңнелдиг болганнар.
Школага өөренип киргеш-ле бодунуң салым-чаяанын көргүзүп, “Келир үениң хөгжүмчүзү” деп Хүндүлел бижик-биле шаңнадып эгелээн. Шак ындыг үнелелди ол чаңгыс эвес удаа алган. “Башкылары Дидим-оолдуң салым-чаяанын эскерип кааш, шиилерге база ойнадып турган. Оларның үнелели биске, ада-иезинге, канчаар-даа аажок өөрүнчүг. Каа-Хем суурга ажылдап турган театр бөлгүмүнче база барып, шиилерге ойнаар аас-кежиктиг болган. Ол Сукпакче көже бээрге, ынаар баары болдунмас апарган. Ооң соонда “чалыы көрүкчүлер театрынче” база барган. Ыраккы Каа-Хемден тура ынаар баары ындыг-ла амыр эвес” – деп, бичии актернуң авазы чугаалаан.
бодун Актер кылдыр көрүп турар
Дидим-оолдуң ырлаар, шүлүктээр салым-чаяаны бар-даа болза, шииге азы кинога ойнаар актёр кылдыр бодун көрүп турары онзагай. Каа-Хемге театр бөлгүмүнге барып турда, ол-ла кинода Аңгыр-оолдуң кырган-авазының ролюн ойнап турар театр артизи Уран Монгуш өөредип турган. Дидим-оолга тааржыр роль тыпты бээрин көрүп тургаш, ол кыйгырыптар болган. Чоокта чаа башкызының юбилейинге тураскааткан “Эзир” деп шиизинде Эзирниң чашкы үезин база ооң мурнунда каш-даа рольду Дидим-оол ойнаан.
Дидим-оолдуң шак мындыг салым-чаяаны төрүмелинден, ада-өгбелеринден салгал дамчып келген дээрзи чугаажок. Ооң ачазы Артыш, акызы Айдыс Даржайлар кайызы-даа театр артистери дээрзи билдингир. Оларның ачазы, Дидим-оолдуң кырган-ачазы билдингир эвес-даа болза, хөөмейлээр салым-чаяанныг, а авазының талазындан база ыраажы дуңмалары бар дээрзин бичии актёр демдеглээн.
Ийи дылга арыг чугаалаар
Амгы үеде бодунуң төрээн тыва дылын билбес азы аңаа багай чугаалаар ажы-төлдүң көвүдеп турары билдингир. Мындыг үеде тыва дылга арыг чугаалаар салгалды көөрге, канчаар-даа аажок өөрүнчүг. Дидим-оол Даржай ындыгларның бирээзи.
Ол 3 харлыында уруглар садынче арыг тыва дылга чугааланып кирген. Ооң бөлүүнге орус омактыг оолдар турган болбайн канчаар. Оларның бирээзи Матвей Дидим-оолдуң кады ойнаар чоок эжи апарган. Бирээзи чүгле орустаар, бирээзи тывалаар ийи чаштың кады ойнап, чугаалажып турганын кижизидикчи башкызы эскерип каан: “Дидим-оол биле Матвей кады ойнап тургаш, бирээзи орустап, өскези тывалап чугаалажыр. Кайызының-даа бот-боттарының дылдарын билишпези оларның найыралынга шаптык болбаан. Канчап-ла билчип турлар ирги деп бодаар турган мен. Удаваанда Дидим-оол орустап чугааланы берген. Ынчалза-даа бодунуң тыва дылын ол утпаан”.
Бичии актер амгы үеде тыва-даа, орус-даа дылга бодунуң бодалдарын шаптараазын чокка илередип шыдаар. Ооң уламындан “Дириг сөс” деп аянныг номчулга мөөрейинге киришкеш, удаа-дараа тиилекчи болуп үнүп келир. Дидим-оол эге школаны тыва дыл өөренир класска өөренген. Ол амгы үеде чедиги классты дооскан.
Ол оон аңгыда сугга эштиринге аажок ынак. Спорттуң аңгы-аңгы хевирлерин база сонуургап, секцияларже база барыксаар. Ынчалза-даа кадыының аайы-биле болдунмас болганын авазы демдеглээн: “Ынчангаш ырлаар, шүлүктээр, актер салым-чаяаның сайзырадып, эки оратор болур сен деп чагып чоруур мен. Оглувустуң актер болур күзелин деткип, эчизинге чедир дузалажыр бис”.
Ооң аажы-чаңы бодунуң ат-сывынга база дүүшкек. Ол ыядып, коргуп деп чүве билбес, кижилер баарынга хостуг чугааланып, бодунуң салым-чаяанын көргүзеринге кезээде белен.
Дидим-оол өг-бүлезинде ортун оглу: угбалыг база бодундан бичии дуңмалыг. Ачазы Артыш Даржайның салым-чаяаны уругларының шуптузунда бар. Ийи кызы база уран чүүлге салымныг.
“Аңгыр-оолдуң тоожузу” деп уран-чечен фильмге тырттырган соонда, Дидим-оолга салым-чаяанының база бир оруу ажыттынган. Ол кинога бир дугаар ойнааны болур. Улаштыр база киноларга ойнаар, актер болур күзели күштелген. “Мындыг улуг кинога бистиң оглувуска ойнаар арганы бергени дээш режиссерларга четтиргенивис илередир-дир бис. Оглувус аңаа канчаар-даа аажок өөрүп турар. Ажы-төлдү кинога ойнаар актер кижилер кылдыр өөредири улуг ажыл деп көрдүм” – деп, Айдана Даржай чугаалаан.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны маадырның өг-бүле архивинден алган.
“Шын” №20 2025 чылдың май 29