Россияда чылдың-на февраль 8-те Эртем хүнүн демдеглеп эрттирип турар. Тывада база эртемни нептередип, ооң-биле ажылдап чоруур кижилерни деткиири-биле хөй-ле хемчеглер чоруп турар.
Февраль 8-тиң хүнүнде Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунга аныяк-өскенге эртем адырын сонуургадып, оларны ынаар хаара тудары-биле, Ажык эжиктер хүнүн эрттирген. Найысылал Кызылдың школаларындан, ортумак болгаш дээди өөредилге черлеринден күзелдиг уруглар хемчегге аалдап чедип келгеннер. Оларга ТГШИ-ниң ажыл-ижин бүрүнү-биле таныштырган.
Институттуң директорунуң эртем талазы-биле оралакчызы, филология эртемнериниң кандидады Уран Донгак ук хемчегни чүге эрттирип турар чылдагаанын тайылбырлап чугаалаан: “Аныяк-өскенге эртем ажылының ужур-утказын билиндирип, ооң онзагайларын болгаш чүүден тургустунганын сонуургадыры-биле бо хемчегни эрттирдивис. Бөгүн мында эртемденнерниң ажыл-ижин ийи караа-биле көрүп, оларның-биле чугаалажып, кабинеттерни эргий кезип, фондуларны көрүп, бистиң номнарывысты ажып көрүп сонуургадылар. Оларның аразында бо хемчегден сонуургалы оттуп, келир үеде эртемден болур күзелдиг апарып, республикавыстың хөгжүлдезинге үлүг-хуузун киире бээр төлептиг кижилер бар болурун канчап билир. Ынчангаш күзелдиг өөреникчилерни, сургуулдарны, студентилерни-даа чалаан ужурувус бо”.
ТГШИ-де ниитизи-биле 74 ажылдакчы бар. Олар колдуунда эртем адын камгалап алгаш, Тывавыстың ук-төөгүзүн, үжүк-бижиин дээш өске-даа талаларын шинчилеп, республиканың хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирип чоруурлар. Ук байырлалга даянып институттуң ажылдакчылары келген аалчыларынга Тываның бай-байлак төөгүзүн, шинчилээн ажылдарының дугайында таныштырган. Эрткен чылын институттуң төөгү шинчилекчилери 3 номну үндүрген. Ол ышкаш археология шинчилелиниң төвүн база ажытканы кончуг өөрүнчүг деп санаттынар.
Тываның база бир билдингир этногравы, төөгү эртемнериниң кандидады Светлана Донгактың кижизидилге айтырыгларын чырыткан номун таныштырган. ТР-ниң эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, ТГШИ-ниң аас чогаал секторунуң эргелекчизи Зоя Самданның "Тевек-Кежегениң тоолдары" деп номунуң чырыкче парлаттынганы база институттуң чедиишкиннериниң бирээзи болур.
Институттуң “Эртем бижиктери” деп ээлчеглиг сеткүүлүнүң баштайгы үндүрүлгези 1953 чылда 5000 экземплярлыг үнген. Бирээзи-ле 116 арынныг. Ында институттуң эртем-шинчилел ажылдарының түңнелдерин парлап үндүрүп турар кол парлалга органының дугайында бижээн. Ынчангы Тываның дыл, чогаал болгаш төөгүнүң эртем-шинчилелдер институду ТАР-ның Эртем комитединиң баазазынга 1945 чылдың октябрь 1-де тургустунган. Институттуң баштайгы чылдарында Л.Б. Чадамба, Н.А. Сердобов, Х.М. Сейфулин, А.А. Пальмбах, Л.В. Гребнев, С.А. Сарыг-оол, С.С. Лопсан, М.Д. Биче-оол, А.М. Белек-Баир, А.Ч. Кызыл-оол, О.К. Саган-оол, П.И. Калиничева ээлчег ёзугаар удуртуп турганнар. Ол үеде дыл болгаш бижик, чогаал болгаш фольклор, төөгү деп 3 сектор ажылдап турган.
Тыва бижик чаа тыптып, сайзырап олурар үеде латин алфавитке бижиттинип турган солун-сеткүүлдер болгаш өөредилге номнары өөреникчилерни болгаш сургуулдарны канчаар-даа аажок кайгаткан.
Институттуң ажылдакчыларындан аңгыда, Ажык эжиктер хүнүнде Национал архивтиң удуртукчузу Белекмаа Мунге, Тыва үндезин культура төвүнүң директору Игорь Көшкендей база өскелер-даа келгеш, боттарының ажыл-агыйының эртем-биле сырый харылзаазын келгеннерге тайылбырлап чугаалаан. Тыва үндезин культура төвү уран чүүл, өөредилге болгаш эртем талазы-биле кады ажылдажыр дугайында дугуржулганы кылган.
Шак мындыг хемчеглер чылдың-на доктаамал эртип турары эки. Аныяк-өскенниң келир үеде мергежилин шилип алырынга, төрээн чер-чуртунуң ук-төөгүзүн болгаш өске-даа онзагай талаларын билип алырынга кончуг ажыктыг. Республиканың келир үези аныяк-өскенниң холунда болганда, оларны эртемче углап, бичиизинден тура сонуургадыры база бир кол ажылдарның бирээзи.
Ч.СААЯ.
“Шын” №10 2024 чылдың февраль 10