Билзек – херээжен-даа, эр-даа кижиниң холунуң салааларының аянныг, чараш каасталгазы, кижиниң хууда эдилээр эди, салым-чолун өскертип алганының демдээ, а чамдык таварылгада билзек камгалал-сагыызын хүлээлгени күүседип чоруур. Билзек эң-не бурунгу каасталгаларның бирээзи деп санаттынып турар: даш чепсек үезинде сөөктен, даштан, а хүлер чепсек үезинде (металлдан) алдындан билзектер тыптып келген. Бурунгу делегейниң төөгүзүнде билзек, чүстүк анаа каасталга болурундан аңгыда, кижиниң тодаргай социал байдалының демдээн база илередип турган. Ниитизи-биле чугаалаарга, тускай мергежилдиглер, эрге-чагыргада кижилер, хоойлу ажылдакчылары, ызыгуурлуг өг-бүлелер, дүжүлгеде эргелиглер бөдүүн кижилерден ылгалдыг, тускай болуру-биле, кандыг-бир демдек азы дүрзү ыя баскан тускай тургузуглуг-даа чүстүктерни, билзектерни кедер, эдилээр чораанын төөгүнүң материалдары бадыткап турар.
Билзек биле
чүстүк
Билзек деп сөс тыва дылда ийи утканы илередип турар. Бир дугаар утказы салаага суп алыр кадыг материалдан кылган дээрбек хевирлиг каасталга. "Аккыр өгде уруг эштиң алдын билзээ болуксаар мен" (К.-Э. Кудажы).
Ийи дугаар утказы дээрге чүвени быжыглаар азы каастаары-биле аңаа кедирер дээрбек. А чүстүк дээрге билзектен хемчээл талазы-биле шала улуг, арынныг кезээ төгерик, дөстек, үш-булуңчук, ромб, дөрт-булуңчук дээш оон-даа өске хевирлерлиг, үнелиг даштар-биле карактап каан-даа болгулаар, салааның каасталгазы. Чүстүк деп термин өске түрк дылдарда база ажыглаттынып турар: бурунгу тюрк дылда «jüzük», башкир «йөзөк», казах «жузiк», киргиз «жузук, шакек», татар «йөзек». Алтай чоннуң дылында «jeстeк», кожа чыдар хакас чонда "чÿстÿк".
Национал музейниң бурунгу түрк даш көжээлер дерээн булуңунда VI-VIII вектерге хамааржыр даш көжээниң солагай талакы холунуң улуг эргек салаазында билзек барын көрүп болур бис. Ынчаарга ол үеден-не бистиң девискээрге чурттап чораан эр хиндиктиглер билзек, чүстүктү кедип, эдилеп чораан, а ийиде, даш көжээниң салаазында билзээ ону үезинде тергиин ча адыкчызы чораанын база демдеглеп болур. Шаанда Тывага кадайлыг-даа эр кижилер, өг-бүле чок бот оолдар-даа алдын, мөңгүн, хола билзектерни эргек биле айтыр салааларынга кедип чораанын, өг-бүлелиг херээжен кижиниң каасталгалары маны болгаш шуру даштар-биле шиметтинген, мөңгүн турганын, өгленип турар уруг 4 билзектиг (ийи холунуң ийи-ийи салааларынга) кедип чораанын Л.П. Потаповтуң «Тыва чоннуң ажыл-агыйының дугайында очерктери» деп номунда бижээн. Нарын дарганнарның мөңгүнден соп, дуңзаалап, өлчей, үнүш хээлерин, үнелиг даштарны карактап кааны билзектерни, чүстүктерни музейниң «Мөңгүн. Тываларның ус-шевер уран чүүлү» деп тематиктиг делгелге залындан көрүп болур бис.
Билзекти 3-4 харлыг уругларның уваа-шээжээнге бөдүүн ак демир дээрбек билзекчигешти суп бээринден эгелээр турган. Билзекти ус-дарганнар шаанда чагыг ёзугаар кижиниң назы-харын барымдаалап соп, эзилдирип кылып бээр чораан. Шуру карактыг билзек – мөңгүн биле ак демир холуксаазын эзилдиргеш, дээрбектей соккаш, чидиг-кызыл өңнүг, эртине дашты карактай кылган болур. Шуру карактыг билзекти 14–16 харлыг уруглар, өгленмээн аныяк кыстар эдилеп чораан. Келин кыс өгленип алганының соонда шурулуг билзээн уштааш, арынныг, ооргалыг билзектер, чүстүк-биле солуп алыр чораан.
Чүстүкте сиилбиттинген өлчей удазыны азы кежик хээзинде көзенектери кижиниң аал-коданы, от чаяакчызы, аас-кежиктиң демдээн, төнчү чок утканы илередип чоруур. Кижиниң хей-аъдын база кут-сүнезинин ол тудуп алган чоруур дижир. Чирип каан азы чириктиг билзек кетпес дээр аас-кежииң ол чириинден үне бээр дижир. Чамдык информаторларның дыңнадыы-биле, салаа хөөп улгады-даа бээр, бичиилей-даа бээр, аңаа эптей бичииледип, улгаттырып турар кылдыр чирип каар деп тайылбырлаарлар.
Дүгдээшкинниң демдээ
Дүгдээшкин билзээ 5000 чыл бурунгаар Бурунгу Египетке тывылган деп чүүлдү төөгү материалдарында бижип турар. Кыс кижи эр кижиге хамааржыр деп чүүлдү демдеглээри-биле база ынакшылының демдээн көргүзүп, солагай талакы холдуң дөрткү салаазынга дүгдээшкин билзээн кетчир деп чаңчыл база-ла Бурунгу Египетке тывылган. Бурунгу чаңчыл ёзугаар, дүгдээшкин билзээн ужулбазы күзенчиг. Ону чүгле уштур ужурга таварышса, уштуп болур. Дүгдээшкин билзээн кайы хамаанчок уштурга, өгнүң херээжен ээзи аарып азы салым-чолга улуг согугга таваржып болур деп санап турар. Уштунган дүгдээшкин билзээ, хуулгаазын шынарын азы өг-бүлениң аас-кежииниң камгал сагыызынын чидирип болур деп бодал бар. Бир эвес херээжен кижи дүгдээшкин билзээниң кырындан база бир каасталга билзекти кедип алырга, ынчан ол херээжен кижи өг-бүлезиниң харылзааларын камнап, үнелеп чорууру болур.
Амгы үеде аныяктар кудазын кайгамчык чараш кылдыр байырлаарлар. Кыстың талазындан оолга белек кылдыр алдын чүстүк (перстень) кедирер ёзу-чаңчыл база тыптып келген. Аныяктарның ийи салаазынга дүгдээшкинниң билзээ-даа, чүстүү-даа чайынналып, каастап чорза-даа, элээн үе эрткенде, чээли төлээр дээш ийикпе азы аргажок акша хереглей бергенде, ломбардка дужааптар, оон уштуп шыдавайн баар таварылгалар база бары чажыт эвес.
Өг-бүлениң кайы-бирээзи чок болган таварылгада чааскаан арткан кижи, аргалыг болза, дүгдээшкин билзээн кедип чорбас болза эки, ук билзектен өске кандыг-бир каасталганы кылыпса, ажырбас. Дүгдээшкин билзээ-биле, аргалыг болза, дуу оранче чок болган кижини үдевези чогумчалыг. А кайы-бирээзиниң билзээ чиде берген таварылгада, иелээн баргаш, дагын база ийи чаа дүгдээшкин билзээн садып алыр болза, артык эвес.
Кайы салаага
кедерил?
Билзекти ийи холдуң кайы салаазынга кедери, эдилээри ужур-уткалыг, тускай хүлээлгелерлиг болур. Холдуң шыйыгларын тодарадып номчуур (чурагачы) кижиниң сүмелеп турары-биле, бир эвес сен кандыг-бир адырга чедиишкин чедип алыр деп бодаар болзуңза, чогуур салаага билзекти кетсе эки деп турар. А психологтарның демдеглеп турары-биле алырга, тодаргай салаага кеттинген билзек, чүстүк ээзиниң кандыг-бир чүүлге туралыын, чаңчылдыын, ооң аажы-чаңының янзыларын чугаалап болур деп турар. Бичежек билзектер кедеринге ынактар дээрге-ле оожум, сагыш-сеткили турум, көскүлең чорукка ынак эвестер деп чугаалап турар, а улуг, дөстек билзектер кедеринге ынактар дээрге-ле билдингир, көскү болурунче чүткүлдүг, бодаарга, оларга кичээнгей четпейн турар-даа ышкаш, сагыш-сеткили хайныккан, долгандыр бүгү чүүлдү билип алырынга чүткүлдүг, удуртукчу шынар оларда бар. Солагай талакы улуг эргекке күштүг, турум, эрес-шудургу, бодунга бүзүрелдиг, чамдык таварылгаларда изиглени бээр, каас-коя херээжен улус билзекти кедеринге ынак. Айтыр-салаазынга билзекти удуртукчу, сайгарлыкчы, бодунга бүзүрелдиг, күштүг херээжен кижилер кедер. Ортаа салаага оожум, эп-найыралга ынак, каас-коя кыстар кедеринге ынак. Төрел аймактың салгалдан салгалче дамчыдып чоруур билзээн маңаа киир сугар, боттарының күзел-сорулгаларынга бүзүрээр, бодунуң шын чоруун шынзыдып шыдаар херээжен улус кедер. Дөрткү салаага эки чүүлге бүзүрээр, бодун туттунуп билир, чараш, бүдүштүг аажы-чаңныг, аян-чорук чоруурунга ынак херээжен улус билзекти сугар. Бичии салаага эп-найыралга ынак, ылчың-кыссыг, онзагай, берге аажы-чаңныг, адаанныг-хандыкшылдыг оюннар ойнаарынга ынактар кедер. А оң талакы холдуң улуг эргээнге удуртукчу, дидим, чүткүлдүг, идепкейлиг, шупту чүүлдүң төвүнге болурунга ынактар кедерлер. Өскелерниң санал-оналын тооксавас, өскелерни айтып удуртуурунга ынактар, чуртталгага быжыг туруштуг кижилер болур. Айтыр-салаага каасталганы кедеринге ынактар дээрге бодамчалыг, бурунгаар көрүштүг, тиилелгеже, албан-дужаалче чүткүлдүг, ажылгыр, күзел-соруктуг кижилер кедип алыр. Кайы-даа холдуң ортаакы салаазынга билзек, чүстүк кедери эптиг. Ортаа-мерген салаага тускай салым-чаяанныг, бүзүрелдиг, боттарының чаражын билир херээжен кижилер кедер. Бичии-мөөмейге билзек кедеринге ынактар дээрге тускай кижилер – хөгжүмчүлер, артистер, чурукчуларның салаазынга көрүп болур бис. Аңаа кеттинген билзек ээзинге чедиишкинни хаара тудар, акша доктаадыр деп санаттынар.
Кандыг металлдан кылдынган чүстүк, билзекти кетсе чогуурул? Мөңгүн – ак өңге чүүлдешкек, ол арыг-чымчак сеткилдиң демдээ, херээжен кижиниң куду-сүлдезиниң күжү сиңген металл. «Ашакка баар уругга мөңгүн чүстүктү ада-иези шевер дарган кижиге кылдыртып бээр турган. Мөңгүн чүстүктүг уруг иштели бергеш, чиик адак божуур дижир». (Донгак Барыкаан Хуралбайевна чугаалаан, 1898–1975 чылдарда чурттап чораан. 1954 чылдың октябрь 5-те дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сууру). "Алдынны аар дижир. Алдын күштүг улустуң металлы. А честен каасталга кедерге, эм-дом шынарлыг. Чес изиг тыныштыг дижир. Дарганнар честен билектээш кылып чораан. Чес билектээштиг кижиге куяң аарыг дегбес дээр. Чес билектээштиг кижи кызаңнаашкын болуп турда даштыгаар үнмес, бажынче чаңнык дүжүптер дээр». (Баир Алексей Ширинмеевич чугаалаан, 1904–1985 чылдарда чурттап чораан. Сүт-Хөлдүң Алдыы-Ишкин чурттуг, 1967 чылдың ноябрь 17-де дыңнап бижээн. Кызыл хоорай. Тыва музей). Билзекке хамаарыштыр чамдык ужурларны билзе чогуур, аргалыг болза, өске кижи билзээ кетпезе эки, ында кижиниң эки-багай энергиязы сиңген болур, өске кижиге салааже билзек кедирбезе эки, айда ийи-чаңгыс-даа болза, аштап арыглап турза чогуур. Тыва херээжен улус өлчей хээзин азы кежик хээзин сиилбээн, мөңгүнден билзекти кедип чорза, артык эвес.
Салааңарда сарыг чүстүк,
Салааң өйүп туру-ла бе?
Сагыжыңда арткан эжиң,
Сакпааң өйүп туру-ла бе?
Долаана БУРБУЖЕП,
Тыва Национал музейниң ажылдакчызы.