Бир вектиң бүдүүзүнде

Барык-ла 100 чыл, чигези-биле айтырга, 99 чыл соңгаар тыва улустуң төөгүзүнде эң баштайгы национал солун «Эрге-шөлээлиг Таңды Тыва» деп ат-биле моол бижикке 1925 чылдың август 31-ниң хүнүнде чырыкче үнген. Бир ай эрткенде, 1925 чылдың сентябрь айда, солуннуң адын «Тываның шыны» кылдыр эде адаан. 1930 чылда тыва үжүк-бижикти чогаадып тургускан соонда «Тыва араттың шыны» деп эде адаан. 1931 чылдың январь 9-та үндүрүлгезинден бээр амгы «Шын» деп ады-биле үнүп келген. Тыва парлалганың таваан салып, үндезинин тургузуп, тыва литературлуг дылдың, чогаалдың, уран чүүлдүң, культураның, Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге «Шын» солун кончуг улуг салдарлыг болган.

«Шын» тыва чон-биле кады ниитилел-политиктиг күчүлээшкиннер дээш өске-даа болуушкуннарның аар-бергезин шыдажып эрткен. Ооң бир бадыткалы «Шынның» эң баштайгы редактору Маңнай-Байыр Ховалыгны «Арат чоннуң дайзыны» деп нүгүлдеп буруудаткаш, 1938 чылдың декабрь 13-те боолап өлүргени.

«Шын» солуннуң тыва чоннуң мурнунга эң-не улуг ачы-хавыяазы – барык 1 век дургузунда Тываның төөгүзүнүң көрүнчүү болгаш херечизи болганы. Ол үениң дургузунда чырыкче үнген «Шын» солуннуң арыннарын амгы болгаш келир үениң салгалдары ажып, ында парлаттынган чүүлдерни сайгара номчуп, шын-мегени ылгап билип ап болур. «Шын» моон-даа соңгаар Тываның төөгүзүнүң херечизи бооп артар.

Боттарының үезинде бедик эртем-билиглиг кижилер «Шын» солунга кол редакторлап, корреспондентилеп ажылдап чорааннар. Оларның аразында Тыва Арат Республиканың удуртукчуларының бирээзи, политиктиг күчүлелге таварышкаш, бооладып өлүрткен Адыг-Түлүш Хемчик-оол, тыва чогаалдың үндезилекчилери чогаалчылар Бай-Кара Хөвеңмей, Салчак Самба-Люндуп, «Россияның маадыры» аттың эдилекчизи Сергей Шойгунуң ачазы Күжүгет Шойгу, Тываның улустуң чогаалчызы Кызыл-Эник Кудажы, тыва эки турачылар дугайында баштайгы номну бижээн Кодур-оол Оюн дээш өскелер-даа бар. «Шынның» кол редакторунга эң үр ажылдаан журналист Валерий Севилбааевич Шаравии — 19 чыл.

1991 чылда Совет Эвилелиниң буступ дүшкени «Шын» солунга эң берге шылгалдаларның бирээзи болган. Ол үениң «эң демократчы» үзел-бодалдыг «политиктери» «Шынны» дүжүрерин ажыы-биле негеп турганнар. «Шын» солуннуң Тываның хөгжүлдезинге ужур-дузазының, ону камгалап арттырарының чугулазының дугайында билдириишкинни республиканың ынчангы чаа удуртулгазынга 1989–1997 чылдарда солуннуң кол редактору Владимир Чадамба, 1991 чылда кол редакторнуң оралакчызы Даңгыт Чыдым, харыысалгалыг секретарь Мижит-оол Саая олар бижип, боттарының болгаш коллективтиң туружун илереткени «Шын» солунну камгалап арттырарынга салдарлыг болган.

«Шынга» ажылдап, ооң-биле хамык бергелерни эрткен хоочуннар, хүндүлүг дыштанылгаже үнзе-даа, төрээн солуну-биле харылзаазын үспейн чоруурлар. Чижээлээрге, журналистер Вера Куулар, Светлана Балчыр, Надежда Эргеп, корректорлар Елизавета Барыска, Елена Севекпит, Вера Моңгуш, бухгалтер Людмила Далаа олар редакцияга бо-ла кээп, хөй-ниити ажылдарга киржип турарлар.

Тываның хоочун национал солуну-биле ажыл-ижи, салым-чолу харылзаалыг болганынга шынчыларның амгы салгалы өөрүп, харын-даа мырыңай чоргаарланып чоруурлар. Чойганмаа Мачык, Сайлык Монгуш, Алимаа Ооржак, Алдынай Аракчаа, Аржана Чамзырын «Шынның» амгы салгалының хоочуннары. Оларның-биле кады хоочун журналист, солуннуң кол редактору чораан Артур Хертек ажылдап, арга-сүмезин берип чоруур.

Чойганмаа Мачык 1995 чылда редакцияга ажылдап киргеш, ийи-үш билиглерни шиңгээдип алган. Электроннуг хевирге солун чыскаарынга дыка мергежээн. Чойганмаа Николаевна амгы үеде корректор.
Аракчаа Алдынай ат-сураа номчукчуларга эки билдингир журналист. 1995 чылда «Эне сөзү» солунга чагаа килдизинден журналисчи оруун эгелээн, 2013 чылда «Шын» солунче шилчээн. Амгы үеде солуннуң кол редакторунуң оралакчызы.

Карина Монгуш парлалгага 1990 чылдарда ажылдап эгелээн. Ол «Тываның аныяктары», «Шын» солуннарга кол редакторлап, «Тыва» КТРК-га хөй чылдарда ажылдаан хөйге билдингир хоочун журналист. Карина Кара-ооловна амгы үеде «Шын» солуннуң улуг корреспондентизи.

Сайлык Монгуш Кызылдың күрүне университединиң филология факультедин 1997 чылда дооскаш, 1998 чылда «Шын» солунга ажылдап кирген. Электроннуг хевирге солун чыскаары, корректорлаары, редакторлаары дээш өске-даа ажылдарга бедик мергежилдиг журналист. Амгы үеде «Шын» солуннуң кол редактору.

Алимаа Ооржак 2000 чылда редакцияга машинакчылап ажылдап киргеш, билиг-мергежилин бедидип, электроннуг хевирге солун чыскаарын шиңгээдип алган. Алимаа Кызыл-ооловнаның билдилиг ажылындан «Шын» солуннуң чыскааттынган шынары, иштики-даштыкы каасталгазы дыка хамааржыр.

Аржана Чамзырын редакцияга 1998 чылда ажылдап киргеш, секретарь, корректор, корреспондентилеп, амгы үеде электроннуг хевирге солун чыскаап ажылдап турар.

«Шынның» эң аныяк ажылдакчылары корректор Алена Лагбы, корреспондентилер Чыжыргана Саая, Айдың Ондар солунчунуң улуг оруунче чоокта чаа үнгеннер. Оларның бижээн чүүлдерин номчукчулар «Шынның» арыннарындан сонуургап номчуп турар.

Бөгүн бистиң аравыста чок шынчылар, журналистер болгаш бижикчилер боттарының солунунуң арыннарында «чурттап» чоруурлар. Оларның шуптузун санап адаары болдунмас. Ынчалза-даа чамдыызын сактып көрээлиңер: хөй кижилерниң чуруктарын «Шынның» арыннарында арттырып каан фотокорреспондент Охемчик Ондар, чурукчу Сендаа-Баир Уйнукей, журналист болгаш чогаалчы, «Доңгада кадык» шоодуглуг тоолдуң автору Салчак Тамба, чогаалчы болгаш журналист «Өлбес-Сарыг» деп солун шолалыг Сарыг-оол Куулар, ооң эжи, «Шын» солунннуң идепкейлиг бижикчизи болгаш номчукчузу, чогаалчы «Чалбыыш-Сарыг» деп шолалыг Сарыг-оол Салчак….

Электроннуг хевирниң массалыг информация чепсектери чеже-даа сайзыраар болза, Тываның төөгүзүн кадагалап арттырар талазы-биле саазынга парлаан «Шын» солунга черле деңнешпес. Электроннуг хевирге парлаттынган чүүлдер техниктиг чылдагааннар-биле өжүп чиде берип болур. «Саазынга парлаан сөстү балды-биле балай соп шыдавас» деп үлегер домак бар. Саазында парлаан «Шын» солунну каш-каш салгалдарның номчукчулары номчуп болур.

Шаңгыр-оол СУВАҢ, хоочун журналист.
Чурукту «Шынның» архивинден алган.

«Шын» №66 2024 чылдың август 31