| ТӨРЕЛ АЙМААВЫС ЧОРГААРАЛЫ|
Бистиң ада-иевис Даспай-оол Моңгушевич Ыдамчап биле Татьяна Сатовна Самдан (Илик) Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг сумунуң хоочун ажыл-ишчилери, төрээн чериниң хөгжүлдезинге боттарының көскү үлүүн киирген өгбелер. Оларның аныяк-чалыы үезинде Ак-Туруг сумуга коллективтиг ажыл-агыйлар тургустунуп, араттар сууржуң амыдырал-чуртталгаже шилчип турганнар. Ак-Туруг суурда мээң ачам Даспай-оол Моңгушевичиниң туткан бажыңнары ам-даа бар, суурнуң эң баштайгы кудумчузу Советскаяда бажыңнарның шуптузун ачам тудушкан деп бодаар мен.
Ачам биле авамның фамилиялары ийи аңгы бооп документилерде артып каан. Бистиң ада-иевис аныяк-чалыы чоруур шагда өгленишкен оолдуң-кыстың сагыжынга бадыланчыр, өг-бүле дугайында документилер кылдыртыр деп чүве аныяктарның сагыжынга белен кирбес турган. Өг-бүлезин чайгаар-ла тудуп, ажы-төлүн чырык өртемчейге бодарадып, оларны өстүр азырап, кижизидип, амыдырал-чуртталгазын шуудадып чурттай бээр, ынчангаш авамның фамилиязы Самдан болуп артып каан боор оң.
Ачавыс Даспай-оол Чаа-Хөл сумунуң Бай-Чүрек-Эдээ деп черге чурттап чораан малчын арат Ыдамчаптың өг-бүлезинге 1932 чылдың апрель 5-те төрүттүнген. Эрги тыва ёзу-биле алыр болза, ачамның ат-сывын Моңгуштарның Ыдамчап оглу Даспай-оол деп адаар. Документизинде ат-сывы Даспай-оол Моңгушевич Ыдамчап. Чаа-Хөлдүң Моңгуштарының документилерин кылдырып эгелээрге, Моңгуш деп фамилиялыг кижилер хөй боорга, фамилиязының орнунга адазының адын бижип турган деп дыңнаан. Шынныы-биле бижээн болза, ачамның ат-сывы Моңгуш Даспай-оол Ыдамчапович болур ужурлуг кижи-дир ийин. Авамның документилеринде база-ла ындыг, ачазының ады фамилиязы апарган -- Татьяна Сатовна Самдан. Ававыс 1935 чылдың август 1-де Ак-Хем деп черге төрүттүнген. Фамилиязын бодаарга, Ак-Хемге чурттап, мал-маган азырап, чиңге-тараа тарып өстүрүп чораан бай-шыырак Сат төрел аймак уктуг боор оң. Ол Саттар та кайыын Ак-Хемге кээп чурттай берген чүве ийик. Оларны чон Кезек-Саттар деп шолалап адаар турган.
Хаттыг Ак-Хем чурттаан болгаш,
Караа сыгыр Кезек-Саттар.
Чиңге-тараа чиир болгаш,
Ишти шөртек Кезек-Саттар
деп кожамыктап ырлажыр чораан дээр.
Ачавыс биле ававыска оларның ажы-төлү, бис, чоргаарланыр бис. Чүге дээрге оларның аныяк-чалыы назыны -- Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг сумузунга чаа, солун, харын-даа мырыңай төөгүлүг болуушкуннарның үези. Ак-Туруг сумуга Улуг-Даг аттыг мал-чер ажыл-агый эштежилгезин 1946 чылда тургускаш, ону 1948 чылда “Улуг-Даг” колхоз кылдыр организастааш, 1951 чылда “Ленин” колхоз кылдыр эде адаан. Ол колхозтуң аъттарының саарынга хап турган “Улуг-Даг” деп бижиктиг таңмазын Ак-Туругнуң хоочун малчыннары чидирбейн кадагалап, 1960-1970 чылдарда-даа аъттарының саарынга хап турган деп ачам чугаалаар кижи. Ачам ол колхозтуң аныяктарының кожамыктарын, назы-хары улгады бергенде безин, ырлаанын дыңнаан мен. Ачам черле хөглүг аажы-чаңныг болгаш:
Иде баскан, хүлүй баскан
Илээн колхоз Каралазы.
Иттиреңнээн-каттыраңнаан
Ирей-ашак чассыг кызы
деп ырлай кагылаптар кижи. “Ленин” деп атты орус дылга чаа чугаалап өөренип эгелээн тывалар ынчан “Илээн” деп турган чүве-дир.
1951 чылда ачамны шеригже кыйгырткан. Ачам каяа шериг албаны эрттиргенин бичиимде, барып-барып кыс кижи, сонуургаар эвес. Ам ачамның шеригге тырттырган чуруктарын көрүп орарымга, Оожум океан шериг-далай флодунга шериг албан-хүлээлгезин төлептиг эрттирген чорду. Эгиннеринде погоннарында улуг үжүктерлиг “ТФ” деп демдектер бар. Ам артында ефрейтор эргелиг! Ачам эрес аажы-чаңныг болгаш, шериг албан-хүлээлгезин эки күүседип турарга, ефрейтор эргени тывыскан-дыр. Ефрейтор эргелиг кижи салбыр командири, 10 шаа солдаттарны командылаар деп шеригге чораан кижилер чугаалаар чорду. Ачам сонуургак, ынчангаш билиг-мергежилди дүрген шиңгээдип алыр угаан-сегээнниг болгаш, шеригге радио-техниктиг билиглерни шиңгээдип алган. 1954 чылдың август айда шеригден халажып келгеш, «Ленин» колхозтуң төвү Ак-Туруг суурну КРУ-2 станция-биле радиожуткан. 1960 чылга чедир суурнуң радио четкизинге, колхозтуң электригинге дакпырлап ажылдаан. Ачавыс Даспай-оол Моңгушевич хөй-ниити ажылынга кончуг идепкейжи чораан, 1954 чылда Ак-Туруг суурнуң комсомол организациязының бюро кежигүнүнге соңгуткан, 1955–1960 чылдарда секретарынга ажылдап, аныяктар аразынга культура, спорт дээш өске-даа хөй-ниити ажылдарны организастап турган. Ачам эртем-билигге хандыкшылдыг болгаш, мергежилдерни билдии-биле өөренип ап чораан. 1961 чылда “Ленин” колхозту эде организастап, Арыг-Үзүү суур төптүг “ҮТКА-25 чылы” (Үлетпүрчүн тараачынның Кызыл армиязының 25 чылы) совхозка салбыр кылдыр каттыштырыпкан. Ынчан малды тарып боозадыр ажылды эгелээн. Ачам тускай курсту дооскаш, Ак-Туругга малды тарып боозадыр ажылды чорудуп турган. Ачавыстың кылып чораан ажылдарын санап төөгүүр болза – хөй. Бажың тудар бызаңчы, радист, электрик, печник, осеменатор, малчын дээш оон-даа өске. Ак сеткилдиг ажылы дээш ачавыстың шаңнал-макталдары хөй. Совет үеде Казахстанның төвү турган Алма-Ата хоорайже экскурсиялаар путёвка-биле шаңнаткаш, виноград, яблок дээш эңдерик кат-чимис эккээрге, ажы-төлү бис аажок амырап, амданнанып чип турганывысты сактыр-дыр мен.
Ачавыс уруг-дарыы биске дыка ынак. Төрүмелинден хөглүг аажы-чаңныг болгаш, бисти ойнадыр, эргеледир. Оолдарының аразында чаңгыс кыс уруу боорумга, мени аажок чассыдар. Мээң эрге-чассыг чаңым аайындан эртпес, күзелдеримни шуптузун күүседирин кызыдар. Мен бодум база ачамның сонуургаан дыка дөзеп алган болган мен. Ачам чүнү кылырын өттүнер, ооң сонуургаан дөзеп алган боорумга, меңээ аажок ынак. Бичиимде ойнаарактарның иштинде чүү бар эвес дээш, оларны чазып кааптар турган-дыр мен. Бир катап акымның элээн улуг ойнаарак машиназын чазып каапкан болган мен. Ачам: “Акың машиназын чүге үреп каапкан сен, уруум?” – деп айтырарга, “Чолаачы Танов даайым ышкаш, ону септеп турдум, ачай”– дээн-дир мен. Ону дыңнааш, ачам мени чүгле эргеледип каан.
Ававыс Татьяна Сатовна аажок арыг-силиг, кылган аъш-чеми дыка амданныг. Ындыг кижилерниң дугайында улус “Холу чемзиг” деп чугаалажыр. Авам Ак-Туругнуң столоваязынга поварлап ажылдап чораан. Суурнуң херээженнер чөвүлелиниң даргазы Деспи Санааевна Сүүр-оол башкы-биле авам дыка найыралдыг. Ооң-биле кады херээженнер аразынга хөй-ниити ажылынга идепкейлиг киржир. Мир кудумчунуң эң эки “агитквартиразы” – бистиң бажыңывыс. Ногаа тарып өстүрери, аъш-чем кылып билири дээш өске-даа ажылдарга кудумчунуң херээжен чонунга өөредилге тайылбыр ажылын бистиң бажыңывыска эрттирип турган.
Суурга аалчылар бажыңы бар эвес, ажыл-херек аайы-биле келген кижилерни бистиң бажыңывыска аъшкарар-чемгерер, хондургулаар-даа чүве. Бажың арыг-силиг, авам аъштыг-чемниг боорга, ындыг турган боор. Максим биле Кара-кыс Мунзуктар дээш өске-даа артистер Ак-Туругга оюн-тоглаа көргүзүп кээрге, оларны бистиң бажыңывыска чемгерип, дыштандырып турганын сактыр-дыр мен.
Ада-иевис ажыл-ишке бисти ойнай аарак өөредип чораан-дыр деп ам бодап чор мен. Манчы тударда, мөөрейлежир бис. Авам: “Кым хөй манчы тудар-дыр, ол кижи хөй манчы чиир” – дээрге, акым Дима, менден бичии дуңмам Артём, мен база хөй манчы тударынга чарышкаш, манчыларны эңдере тудуп кааптарывысты сактыр-дыр мен. Бир сактыр чүүлүм – Кара-Дыт деп черге тооруктап, каттап чораанывыс. Ачам пөштүң дөзүнче улуг докпак-биле каш кагарга, бышкан тооруктар бадып кээрге, оларны чыып алыр бис. Каттаарда, ада-иевистиң уруг-дарыының бичиилери катты чыып чииринге өй, шала улугларывыс, авам биле ачам катты элээн хөйнү чыып алыр бис. Бажыңга келгеш, авам биске дыка амданныг варенье хайындырып бээр.
Бистиң ава-ачавыс 7 ажы-төлдү (6 оол, 1 кыс) бодарадып, азырап өстүргеш, эки мөзү-бүдүштүг кижилер кылдыр кижизидип каан. Ававыс “Маадыр ие” деп медальдың эдилекчизи. Бо шаңнал ооң чүгле хөй ажы-төл кижизидип өстүргени дээш эвес, ававыстың авыралдыг ачы-буянын бедик үнелээни-дир.
Ачавыс биле ававыска оларның ажы-төлү, бис, чоргаарланыр бис. Чүге дээрге олар ёзулуг-ла эрес-кежээ бөдүүн ажыл-ишчи кижилер хөй ажы-төлүн азырап өстүрүп, амыдырал-чуртталганың болгаш ажыл-иштиң оруунче үндүрүп каан. Ада-иевистиң амгы ук-салгалы улуг төрел аймак апарган бис. Ада-иевис Даспай-оол Моңгушевич Ыдамчап биле Татьяна Сатовна Самдан төрел аймаавыстың өгбелери – чоргааралы.
Анна ЫДАМЧАП, уруу.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №35 2005 чылдың сентябрь 11