ЧЫРЫК ХҮНДҮС ИЧЕЛЭЭН
“Арат шөлүнде ажылдап тур мен» – деп, чырык хүндүс даргаларның өрээлиниң баарынга чиигенип турган орус ажылчынга эрткен-дүшкен чорумалдар шүгүмчүлел кылырга, сагындырыг кылганнарның боттарынче хөме таварып, “Мында поорнай чок чүве-дир” – деп, агартынарын оралдажып турган ашак медээ алган шагдаа дилеп, тып чеде бээрге, тыва чоннуң мурнунга буруузун миннип шаг болган-дыр. Ичелээр ашактың дугайында видео соцбөлүктерге тыргын тарап, улус-чон шыжыккан сеткилин илереди бээрге, иштики херектер органнары хөделип эгелээни ол.
Буруулуг кижиниң чугаазында шынныг чүүлдер база бар – хоорайда албаннаар хөй-ниити черлери, шынап-ла, чок. Үш туалетти ажыткан сураг дыңналган, ол өзүп олурар хоорайга кайыын четчир. Олар база совет үелерниң өнчүзү-дүр ийин. Септеп-селип алыр болза, ам-даа шыдаар. Ол-даа болза, чоктан дээре. Инженер четкилеринге коштунган, чылыг, чырык туалеттер турган чүве (Трансагентилелдиң адаанда, Кочетов, 137-де бажыңның подвалынга, Кызыл гостиницазының чанынга). Бомжтар, чурум чоктар эвес болза, ам-даа ажылдап болур черлер.
Оларга канчаар чурум тударыл дээрге, эргиниң дуржулгазын ажыглаар херек. Кажан хагдынарын (чүү-даа чүве хагдынар шактыг болур болгай), арыг-шевер шагын айтыр, видеокамераларны азар, доктаамал хыналдага алыр. Хөлзээзинниг черлерге ам-даа ындыг черлерни көвүдедир ажыдар.
ПООРНАЙЛАР ЧУГУЛА ХЕРЕК
Эң-не баштай республикага келген аалчы, аян-чорукчу, турист чүнүң-даа мурнунда ооң арыгланыр черлериниң деңнелинден бүдүн Тываның, ооң чонунуң дугайында ниити билиишкинниг болур. Мооң ужун бир чамдыкта “хирлиг”, “чуттуг” деп деңнелгелер хөйнүң кулаанга бо-ла чеде берген болур. Бирде-бирде ону дыңнаары безин халалыг апаар.
Чайын байырлалдар, симпозиумнар, маргылдаалар, мөөрейлер үезинде найысылал Кызыл хоорайывыс бир-ле кымыскаяк өө ышкаш апаар. Чалаткан аалчыларның, киржикчилерниң, көрүкчүлерниң саны бажын ажыг болур. Удавас Республика хүнү, Наадым база келир. Ынчан поорнай эң-не хереглелдиг оран- сава апаар. Бойдустуң чаяалгазы ындыг — өйлеп-өйлеп сыңыйны, ижин-шөйүндүнү амыдыралдың артынчыларындан хостаар апаар. Тус черниң үстүг аъш-чемин чооглап алгаш, ижин аарты бээр таварылгалар база турар. Мындыг байдалдарда кижи боданмасты бодай бээр. Арат шөлүнге ажылдап турган ашактың шыданмайн барган чылдагааны ол хире.
Амгы үеде ниитиниң бүгү чемненилге черлери, албан-организациялар, садыг-наймаалар шупту арыг-силиг туалеттиг-дир. Төлевирлиг арыгланыр черлер база көстүп келген. Ынчалза-даа оларның таңныылдары — “камгалал албанының ажылдакчылары” ынаар багай-согай кижилерни киириксевес, ала-карактаар, барааны хирелиг улусту шуут-ла ойладыр апарган. Кижи бүрүзүнде төлевирлиг поорнай өртээ кайыын чоруур боор. Шагдан бээр ындыг турбаан болгаш, улус-чон кудумчунуң халас ”саачирлерин” ажыглап чаңчыгып калган. А амгы шагда оларның саны мурнунда турганындан безин эвээжээн. Бөгүн нарын айтырыгларның бирээзи ол болуп турар. Поорнай чокта сайзырал-хөгжүлде база турбас ынчаш.
Чүгле хоорайга эвес, а орук кыдыының арыгланыр черлери база хөйү-биле турары күзенчиг. Ылаңгыя орук кыдыының сервизинде ол аскап турар. Оларны дорт харыылап турар харыысалгалыг черлерниң чок болганы-биле мындыг чурум үрээшкини болуп турар деп чамдыктар бодаарлар. Саазын кырында кайыын ындыг боорул аан – оларны дорт харыылаар организацияларны ында быжыглап каан турбуже. Ындыг болзажок, байдал ыракта-ла чогумчалыг эвес. Р-257 орукта арыгланыр черлерже кирери безин ондактыг, даштындан көөрге, барааны чаагай дээрден башка. Кыжын суг оон чуңгулап болур. Мындыг байдал бо орукту дургаар, Моол-биле кызыгаарга чедир. Ажыы-биле чугаалаарга, арыгланыр черлерниң иштин эрткен-дүшкен чорумалдар бок төгер чер кылып алган дизе, частырыг болбас. Чамдык черлерде бок төгер контейнерлер безин чок. Чер-черлерге ынчап турда, бисти “хирлиг”, “чуттуг” деп турбайн канчаар. А арыг-шеверни чер-черлерге тударының аргалары бөдүүн-дүр ийин. Орук албаннары, тус-тус черлерниң чагырга черлери оларны хүннүң-даңның хайгааралынга ап, а чорумалдар узун орукка арыг-силиг болур болза, арыг-силиг диртир бис. Ол дээрге чүгле бистен — карачал чондан эгелээш, эрге-дужаал эдилээн даргаларга чедир — хамааржыр айтырыг-дыр ийин. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, культуравыстың деңнелинден кол хамааржыр. Ынчангаш бөгүн биске хөй санныг арыг-силиг, ажаалда-тежээлделиг поорнайлар чугула херек.
А. ХЕРТЕК.
Чуруктарны интернеттен алган.
***
Поорнай – уборная. Туалеттиң шаандагы тыва ады.
“Шын” №47 2024 чылдың июнь 26