Бай-Хаак суурнуң кудумчуларынга бода, чылгы мал бо-ла оъттап чоруур апарган. Кудумчунуң ийи кыдыында үнүп келген оът-сигенни оъттап чоруур. Оозу, бир талазында, эки, ылаңгыя стадион иштинге. 1980 чылдарда стадионнуң иштинге оъттар 10 см чедир ѳзүп кээр турган. Оларны хол кадыыры-биле кезип, арыглап турган.
Ынчан инектер, аъттар суур иштинге оъттап кылаштажып-даа чорбас, чурттакчылар эртениң-не инектерин кадатка хүлээдир, кежээликтей оларын суур кыдыындан уткуп алыр. Стадионну база долгандыр херимнеп каан болгаш, ынаар мал-маган кирбес. Ам кѳѳрге, мал-маган тѳп кудумчуда кылаштажып чоруур, машина-балгаттыг улуска суг озал-ондакты болдуруп турар. Бир-бир бодаарга, бис инекти ыдыктыг мал деп көөр, аңаа чүдүүр индийлер ышкаш апарган бис. Оларның чуртунда “калбак-аастар” кудумчуда кегженип чыткылаар боор чораан.
Бо хүннерде Бай-Хаак суурда Африка дипте зебрага дөмей чараш богба кѳстүп келген. Суурнуң чурттакчы чону мал-маган тудуп амыдырап-чурттаарынга чүткүлдүг болуп турарының кѳскү херечизи. Ынчалза-даа мал-маганга одар чедишпестээн, кым-бир кижи чоннуң кат чыыр, мал-маган одарладыр черин тараа тарып, ону долгандыр кажаалап алган. Та кым деп дарга ону тараа шѳлү кылдыр шуут берипкен чүве. ССРЭ дүшкен соонда, аңаа тараа тарывайн турган. Чайгы үелерде ол черлерге честек-кат дыка үнер, кожуун чону, Кызылдан келген улус безин катты чыггаш, тѳндүрүп шыдавастар болгай. Мал-маган-даа база суур иштинче кирбес, ол шѳлдерге оъттап чоруурлар. Суур чоогунга тараа шѳлүн кылбас болза, эки ышкаш. Таңдыда кагдынган тараа шѳлдери кѳвей. Бир шагда кожуун дыка хѳй тарааны тарааш, ооң дүжүдүн күрүнеге дужаап турган. Тывага кѳдээ ажыл-агый талазы-биле Социалистиг Күш-ажылдың маадырлары 15 кижи турган, оларның аразында 9 хире кижи Таңды кожуундан болгай. Ол шѳлдер дыка хѳй ишчилерни алдар-атка, шаңнал-макталга чедирген.
Суур чоогунда ол тараа шѳлдерге мал одарладырын чѳпшээрептер болза, чонга мал азыраарынга таарымчалыг байдал тургустунуп келир. Шак ындыг мал оъттаар черлер Успенка болгаш ѳске-даа суурларның чонун база дүвүредип турар. Кочетов суурда ферма кылыр дээш тудуп каан бүдүрүлге буурап дүшкен, ооң соңгаларын болгаш ѳске-даа чүүлдерин оорлап алгаш барган. Ам ында та кайын-чүүден келген кижилер инек, хой кадарып турарын чурттакчылар безин билбес чыгыы. Таңдыда чер хунаар чоруктар тыптып келгени чонну дүвүредип турар. Ээн кагдынган черлерни тараа, сиген шѳлдери кылып турары эки-дир, ынчалза-даа ол черлерни бодамчалыг ажыглаар болза эки ышкаш.
Сергей ОЮН, хомудаан чоннуң мурнундан.
Авторнуң тырттырган чуруу.
«Шын» №75 2023 чылдың октябрь 4