Кижилер аразынга ат-сураа хып дээн чалыы үезинден-не алгып, билдингир, сураглыг апаар мергежилдер турар. Оларны чаштардан эгелээш, хоочуннарга чедир шупту таныыр, чоок төрели дег эки билир болур. А чамдык кижилерниң кылып чоруур чогаадыкчы ажылы эртине даглар дег апарган, карактарга чаңчыгып калган бол, ооң артында кым деп кижи турары, кандыг баштан, кандыг холдардан төрүттүнүп турары билдинмес. Билдинзе-даа, чүгле ол мергежилди хөй эвес санныг кижилер эки билир. Олар-ла ооң кайгамчык ажылдарын сонуургап, чарашсынып, үнелеп чоруур. А боттары хөй аразынга көскүлеңнеп, чарланып, хөрээн көөргедип, мактанып-даа чорбас, черле кылыр ужурлуг хүлээлгези кылдыр иженип, чылдары-биле чонунга бараан болуп, төөгүге бодунуң изин арттырып чоруурлар. Шак ындыг, боду көзүлбезе-даа, төөгүлүг тураскаалдары хөйге билдингир кижилерниң бирээзи – «Шынның» бөгүнгү аалчызы, Тываның хоочун архитектору Михаил Куулар. Ол бо күзүн 75 харлаар. Найысылалывыстың дыка хөй аян-шинчилиг булуңнарының авторун хүндүлүг номчукчуларывыска таныштырар-дыр бис.
– Михаил Ким-оолович, номчукчуларывыска билдингир болуру-биле, бир дугаарында-ла, эң көскү, хүннүң-не хөй кижи көрүп турар ажылдарыңарны таныштырып көрүңерем.
– Чаңгыс Арат шөлүн чижек кылдыр аптар болзувусса, ажырбас ирги бе? Ол шөлде фонтанның, Мани хүртүзүнүң төлевилелдерин кылып турган мен. Оон аңгыда Тываның Виктор Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрының чараш оран-савазының кырында тыва национал аян-шинчини, Москвадан келген чурукчуларга өөредип тургаш, кады кылган бис. Солуп каапкан «Азия төвү», «Кадарчы», «Килең» болгаш Салчак Токаның тураскаалы база мээң ажылдарым-дыр.
– Солунун аа. Салчак Токаны база силер кылып каан ышкажыл силер?
– Ийе, ындыг чүве. Эге дээрезинде Токаны тыва бөрттүг, тыва тоннуг кылдыр кылып алган бис. Бубнов деп архитектор-биле иелээн кылдывыс. Москваже 2–3 катап барып тургаш, кылган мен. Чаа-ла эде тургустунуушкун эгелээн үелер турду, 1984 чыл. Ынчан тураскаалдарны СЭКП-ниң Төп Комитеди бадылаар турган. Тыва тон, бөрттүг майыкты чедире бергеш, эгезинде ат кылдырган болгай бис. Национал идеялар көдүрүп, бот-догуннаан Тываны суртаалдап турар силер деп шүгүмчүлээн турган. Ынчалза-даа холувус салдына бербээн, кеткен хевин эде кылгаш, эрттирип алдывыс. Шак мынчаар-ла Тывага кижиниң бүгү дурт-сынының хемчээли-биле честен тураскаал кылыр деп ажылды чедип алган бис. Чес дээрге кончуг үнелиг чиг-эт болганда, чүгле Төп комитет дамчыштыр чөпшээрелди алыр турган. Бо эгелээшкин Тывавыска улаштыр сайзырап, бо хүнде ындыг тураскаалдар улам көвүдээн.
– Михаил Ким-оолович, силер чаа-чаа чогаадыкчы бодалдарны саазын кырынга чаяап каар кончуг шевер архитектор-дур силер. Ол бодалдарны холдары-биле сиилбип кылыр кым деп скульпторлар-биле ажылдап чоруур силер?
– Кончуг шыырак скульпторлар, чурукчулар-биле ажылдап чораан мен: Ондар Товарищтай, Эрес Байынды, Мөңгүн-оол Хертек, Вячеслав Самыяа. Александр Феоктистов деп чурукчу-биле «Херел« спорт залынга «Тыва спорт» деп графитону, Мортай-оол Чооду деп чурукчу-биле Кызылдың Амыдырал-хандырылга бажыңында (Дом быта дижир болгай бис) кончуг чараш графитону кылдывыс. Фонтан кылыр шеверлерниң бригадири Дондук-оол Тойбухаа турду, кончуг-даа эр. Чаңгыс чер чурттуум Вячеслав Самыяа бар-дыр, иелээн Адыр-Кежигден улус бис.
– Силерни дыка хөй хөндергейжилер бодунуң чаңгыс чер чурттуу кылдыр санап чоруур болгай, Михаил Ким-оолович. Чогум төрүттүнген чериңер – Тожу. Ол кожууннуң чагырыкчызы кылдыр база ажылдап чордуңар. Ол хирезинде Хөндергейни база аажок чуртсунуп, төрелдериңер-биле эдержип чоруур болгай силер. Маңаа хамаарыштыр кысказы-биле төөгүп бээр силер бе?
– Кончуг шын айтырыг салдыңар. Ийе, Тожуга төрүттүнген мен, Хөндергей чурттуг мен. Мээң ачам Күжүгет кижиниң оглу. Серен (Сарыг-Серен) Күжүгет (Сарыг-Күжүгет) деп ТАР-ның күрүне ажылдакчызы, бир дугаар шериг комиссарының оглу. Ол Күжүгет комиссар турган болгаш, 1932-1938 чылдарның репрессиязынга таваржы берген. Ынчан кырган-ачам мээң ачамны Күжүгеттиң оглундан чажырар дээш, Куулар деп атты бергеш, Тожуже башкыладып чорудупкан. Аңаа мээң ачам авамга дужа бергеш, өг-бүлени туткан, оон мен төрүттүнүп келген мен. Ук-ызыгуурум Хөндергей чурттуг. Ол дугайын Хөндергейде дыка хөй улус билир. Ада-өгбем ол чер чурттуг болганда, Хөндергей чурттуг болбайн канчаар мен. Аңаа аажок чоргаарланып чоруур мен. Ол дээрге дыка хөй кайгамчык салым-чаяанныг кижилерниң чурту-дур: Монгуш Кенин-Лопсан, Владимир Оскал-оол, Ростислав Кенденбиль дээш эңдерик болгай. Өйлеп-өйлеп барыксаар мен. Үргүлчү эвес дээрден башка, барып турар мен.
– Солун төөгү-дүр. Силерниң күш-ажылчы намдарыңар чечектелип сайзыраан Советтиг Тыва үезинден эгелээш, бо хүннерге чедир дыка хөй төөгүлүг үе-чаданы эрткен-дир. Каяа-каяа ажылдап чораан силер, кысказы-биле таныштырып көрүңерем.
– 1979 чылда Новосибирскиниң тудуг-инженер институдун архитектор мергежилдиг дооскан мен. 10 чыл эрткенде ол-ла хоорайның Партияның дээди школазынга политолог кылдыр өөренип алган мен. Күш-ажылчы базымым «Красноярскгражданпроект» институдунуң Тывада салбырынга архитектор-инженер кылдыр эгелээн. Ооң соонда барык 10 чыл иштинде болгаш сөөлүнде 2021–2022 чылдарда Кызыл хоорайның кол архитектору кылдыр ажылдап чордум. 90 чылдар эгезинде Тыва АССР-ниң Күрүне тудуунуң Архитектура эргелелиниң начальнигинге ажылдааш, улаштыр-ла 10 чыл дургузунда Тожу кожууннуң чагырга даргазынга ажылдадым. Дээди Хуралдың депутады, ТР-ниң Капитал тудуг эргелелиниң начальниги, Тываның Чуртталга инспекциязы күрүне албанының удуртукчузу, «Проектно-сметное бюро ЖКХ РТ» деп күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезиниң директору деп албан-дужаалдарга аңгы-аңгы чылдарда ажылдап чордум. Удуртур ажылдарга ниитизи-биле 43 чыл бараан болган-дыр мен. Тудуг болгаш архитектура талазы-биле найысылалда бар-ла чаартылгаларга үлүүмнү киирип, сонуургалдыг ажылдап чордум. Эки кылган ажыл – элеп читпес алдар. Дыка хөйү ам-даа тыва чоннуң сеткилин өөртүп чорууру меңээ чоргаарал-дыр.
– Шынап-ла, байлак арга-дуржулгалыг, хөй ажылды кылып чораан, «көрбээн чүвези чок, көдүрбээн хөнээ чок» хоочун-дур силер. Тыва АССР үезинде тудугларны силер харыылап турган-дыр силер. Ынчан Дадар-оол Саңгыр-ооловичини Күрплан даргазы чораан деп дыңнаан мен. Кады ажылдап чораан ышкажыл силер?
– Ийе. Эң баштайгы дээди эртемниг тыва инженер Монгуш Дадар-оол Саңгыр-оолович база Хөндергей чурттуг болгай. Кады ажылдап чораан мен. Республиканың бүгү тудуг-суурларын харыылап турган. Кончуг шапкын хөгжүлде, сайзырал үезинде дыка хөй ажылдарны кылып каан даг инженери хоочун ажылдакчының 90 харлап турар юбилейлиг чылы-дыр бо. Эгин кожа ажылдап, бедик арга-дуржулгазын четтирип чораан дыка улуг аас-кежиктиг кижи-дир мен. Чуртка болган берге байдал – ССРЭ-ниң буурап дүшкени – экономиктиг сайзыралга дыка улуг когаралды чедирген болгай. Олчаан чораан болза, ырадыр барбайн, силерге чоок бир чижектен чугаалап көрейн. Хөндергейниң Бүрзекей аттыг кудумчузу бүдүнү-биле изиг-соок суглуг, чаагайжыттынган бажыңнарлыг, школа, клуб чергелиг социал объектилер ол кудумчуга турар кылдыр планнап каан турган – шын чүве. Ынчалза-даа амгы үеде төөгүлүг Даа кожууннуң сайзыралындан чыда калбайн чоруур база бир көскү сумузу ол болгай але?
– Мынча чылдар иштинде дыка хөй ажылды кылган-дыр силер. Үе-шаанда үнелелди ап чораан боор силер. Шаңнал-макталдарыңарны таныштырып болур силер бе, Михаил Ким-оолович?
– Шаңнал-макталче-даа чүткүвес, пөрүк, бижииргек кижи болгай мен. Чогум олар менде эвээш эвес. «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» деп аттың эдилекчизи мен. Оон аңгыда архитектура, тудугга хамаарышкан элээн хөй хөрек демдектери болгаш спорт-биле холбашкан шаңналдарым бар. Оларны төндүр адап шыдавас-тыр мен. «Тожу кожууннуң хүндүлүг хамаатызы», «Адыр-Кежигниң хүндүлүг хамаатызы» деп аттар, «Кызыл хоорайның сайзыралынга киирген үлүг-хуузу дээш», «Кызылдың 100 чылы» деп медальдар боттары-ла кылып чораан ажыл-ижимни бадыткап турар деп санаар мен. Силер база удуртур ажылдарга ажылдап чораан болгаш, эки билир ыйнаан силер. Кажан кижи боду даргалап чорааш, бодун шаңнал-макталче белен-селен киирбес болур чүве. Эң-не кол бодалым чүл дизе арат чонум мурнунга бүгү назынымда ак сеткилдиг бараан бооп чоруурум деп санаар мен.
– Шынап-ла, бодалыңарга катчып, деткиир-дир мен. Эгезинде чүгле каш ажылыңарны сонуургадывыс. Улаштыр ол девискээрге кылаштап чорааш, силерниң адыңарны сактып, «холуңар үжүүн» танып алыр кылдыр Кызыл хоорайывыста ажылдарыңарны немей таныштырып көрүңерем.
– Эң чедимчелиг болган Арат шөлүн ададым. Тураскаалдарны база ададым. «Өдүген» аалчылар бажыңы, хоорай төвүнүң, Ленин, Кочетов, Рабочая, Бухтуев, Кечил-оол, Гагарин, Комсомольская, Интернациональная кудумчуларының каасталгазы болгаш чаагайжыдылгазы дээш-ле чер шимчээшкининге бузулбас чаа панель бажыңнар төлевилелдерин кылырынга киржип, удуртуп турдум. Кызыл хоорайның Чиңгине планын болгаш ооң эдилге-чаартылгаларын база мен кылдырып турдум. Тоора-Хем – Кызыл автоорук тудуу, «Азас» турбазазын чаартыры база Тывада хамаанчок, Россияда бир дугаар сайзыралды ап турар «Иви» арат ажыл-агыйын тургузуп турганывыс төөгүге артып каар. Шак-ла мынчаар төрээн республикамның сайзыралы, тыва чонумнуң чаагай чоруу дээш ажылдап чоруур патриоттарның бирээзи мен деп бодумну санаар-дыр мен.
– Балалбас исти төөгүге арттырып каан-дыр силер, Михаил Ким-оолович. Ажылдан хостуг үеңерде чүнү кылырынга ынак силер? Тожу черде аңнавас, балыктавас кижи кайда боор...
– Оо, мен шуут балыктавас мен. Аңчы эвес мен. Ол хирезинде аңчылар эдерип, одагга оларның солун чугааларын дыңнаарынга ынак мен. Аңчылар сартыктаар кижи-дир мен ийин але. Спорт болгаш күш-дамыр сайзыралы кара чажымдан ханымда сиңген. Гимнастикалаар мен, ушу, бокска салымныг, аныяамда шаңнадып-даа чораан мен. Бо хүнге чедир спортчу гимнастикадан салдынмайн чор мен.
– Ынчангаш аныяксыг ышкажыл силер. Удавас Тудугжулар хүнү кел чыдар болгай. Силерге байырывыс чедирип, быжыг кадыкшылды, төнчү чок салым-чаяаныңарның ам-даа амыдыралга боттанырын, амгы үениң салгалынга херек, үнелиг дагдыныкчы бооп чорууруңарны 100 харлап турар хоочун «Шын» солуннуң номчукчуларының мурнундан күзээр-дир бис.
– Мени чалап, ажыл-ижимни чонга таныштырып, чырыдып турарыңар дээш силерге база өөрүп четтирдим. Номчукчуларыңар саны көвүдээр болзун.
Надежда КУУЛАР.
Чуруктарны маадырның хууда архивинден алган.
“Шын” № 30 2025 чылдың август 7