БАРЫЫН-ХЕМЧИК КОЖУУННУҢ 100 ХАРЛААНЫНГА
Ынчан Тюмень облазынга шеригге турган бис. 1960 чылдарның ийиги чартыында Барыын-Хемчиктен барган оолдарның чартык кезии Ак-Довурактан орус оолдар чүве. Таакпылаар черге хөй-ле оолдар «ыжын бургураткан» турган. Ак-Довурактан Владимир Куянов бо-ла каттырынчыг чүвелер чугаалар кижи. Ол мындыг чүве чугаалай-дыр: «Бистиң черге мындыг чүве болган, бир тыва кижиң элдеп-эзин хептиг, малын мал дужаар баазага дужаапкаш, оон алган акшазын шампан шилинче суп турган». Ону дыңнааш, шупту эрлер чир-шоң дүштүлер. Мен база тыва-ла кижи болгай мен, чоп ындыг чүве дыңнаваан кижи боор мен.
Шеригни үш чылда эрттирип каапкаш, катап чуртумче чанып келдим. Оон мен ажыл үезинде өөрүмден кым акшазын шампан шилинге суп турган чоор дээш айтырдым. «Аа, кижи билбес чүү боор, элдеп-эзин хептиг Самдар-Кожай-ла ыйнаан» деп эштеримниң бирээзи харыы берди. Оон каяа-даа чорааш, ол элдептиг атты «Самдар-Кожай, Самдар-Кожай» дээрин бо-ла дыңнаар мен. Самдар-Кожай дээрзи орта хеп кетпес болгаш акшазы анаа төктүп чыдар кижи-дир ол, деп улус чугаалажып турарлар.
Элээн хөй чылдар эрте берген, ынчан мен чогаалчы апарган мен. Чогаал талазы-биле мөөрей чарлаан, кымның дугайында бижиир болган чоор, шаңналы база улуг. Боданып тур мен, мен бодум Барыын-Хемчик чурттуг болгаш Самдар-Кожай дугайында чогаалдан бижип көрзе чүл деп боданып алдым.
Ынчангаш бир дугаарында Самдар-Кожай-биле ужуражыр деп бодап алдым. Ол бодалым бүтпейин барган, боду эрткен чылын чок болган. Ооң ажы-төлү эңдерик болгай, «Барлык» совхозтуң директору Дожулаа Чыртак-оол Хертекович база бар-дыр, бажазы боор, шупту чугаазын шүлүк кылдыр чугаалаар Хертек Шыдыраа база бар-дыр, ынчап кээрде, Самдар-Кожай дугайында дыңнаваан кижи барыын кожуунда чок деп болур. Ат-алдары дүгде-кайда Тюмень облазында шеригде безин чеде берген турар аан, болбаан берге кижи эвес бе оң! Ооң дугайында биживейн, кымны бижиир боор!
...Коммунистиг партия үезинде чүнү-даа канчап турган: малга чем кылдыр кукуруза өстүрүп турган, чылгы малдың херээ чок, ооң орнунга колбаса кылырга, ол ажыктыг; кижи бүрүзү күрүнеге ажылдаар, ажыл кылбас маңгысталчак амыдыралдыг улус турбазын; бодунга ажыктыг ногаа тарып, өстүрүп, хөй мал тудуп, аңаа байып турар улус турбазын; бүгү чүве устав-норма ёзугаар болзун, Тываның чону болза, бир өг-бүле үш-үш боданы молдурга-бызаазы-биле катай, шээр чүвени өшкү-хойну чээрби бештен эвээш эвести, чылгы малды чаңгыс башты тудуп болур, чылгы мал көвүдээрге, мал оорлаары деп чүве оон тыптыр.
Шак ындыг үеде ол Самдар-Кожай чурттап турган. Партия, чазактың айтыышкыны-биле ол чеже-даа малын хавырткан бооп турар, чадап кааш, ол 1960 чылдарда Тываның даг бүдүрүлгезиниң эң баштайгызы «Тыва даг-дүгү» комбинадынга, ТЭЦ тудуунга аъттыг, тергелиг манза сөөртүп ажылдап турган.
Ол тоожуну Самдар-Кожайның шак ол тудуг ажылындан эгеледим. Партия секретары бир дугаарында аңаа дужа бергеш, шуут кайгап калган: «Элдептиг чидиг көрүштүг ашактың ында-мында уштунгулаан, хөмүр дег кара дүктерлиг бажында та чеже кыштың нүүрүн көрген халбаңныг кышкы бөрт бар, а делгем эктинде кедип алган хеви, өске черлеринде тазара берген өшкү кежи хөректээшти дүгүн дашкаар кылдыр кедип алган. Чүвүрү дээрге дискек карактарында чамашкылар авый-шавый алган хөвеңниг кышкы чүвүр болган, а буттарында кеткен идиктериниң бирээзи дөртен бир дугаарлыг кирза сапог, өскезинде суг идии боорда, дөртен үш дугаарлыг хевирлиг».
Бир эртен Кожай өөренген чаңы-биле хүн үнмээнде, суугуда одун салып орда, хенертен эжик ажыттынган соонда, бажазы боор Хомушку Шыдыраа кирип келген. Ол биеэги дег шүлүктей аарак менди эрээн.
— Ажы-төлүң чуртталгазы Алаш хем дег арыг-дыр бе, уруг-дарыың чуртталгазы Улуг-Хем дег делгем-дир бе, бажа? Угбашкылар, акышкылар ужур-чөвүн чугаалажыр, угбазы чок, акызы чок — улуг тынар, кыска тынар. Чораан бодум чонга дуза, шолбан сылдыс айга дуза, багай бодум чонга дуза, башкы сылдыс айга дуза. Кара-Даш деп хоорайга чурттай бээрге, хала чок-тур. Какпаан сүвүрер хойтпактыг-даа, хооруп чиир тараалыг-даа, хойгарыптар куруяктыг-даа, хана бажында эъттиг-даа, хаарып чиир далганныг-даа боор чүве-дир, бажа! Акша барда, амыр болгай, кудайдыва-даа чажыптар мен, кудумчуга кылаштап чорааш, куруяктарга-даа бериптер мен! Ажыл шагы чеде бербээн чүве бе, бажам чүге чаңгыс шак садып албас кижи ыйнаан? — деп, Шыдыраа кеденип орган.
— Шакты хереглевес дээш, хереглевес-тир мен, хереглезимзе, моон эгелээш, маңаа чедир баглаптар мен! — дээш, Кожай бир холунуң билээнден эгелээш, эгинге чедир, будунуң чода чиңгезинден эгелээш, дөңмек дөзүнге чедир холу-биле айыткан.
Шыдыраа ам-на сыстып чыткан каткызын төп бадырыпкан. Кожай бажазы чүве чугаалаарда, чиге болгаш дорт чугаалаар, ында та чеже акша бар чүве де!
— Делегейниң кара-ла суу суксуннаарга, шайдан белен, Эдегейниң Даштыг-Тейге болчажырга, өгден белен дээр-ле болгай. Кажан чуртувусче углай көжер деп тур силер? — деп, Кожайның сорбу тыртып чораан балыынга ол дээпкен.
Алаш сыннарынга башкы хар чаапканда, Кожай каш санныг шээр чүвезин баалык ажыр сүрүп бар чораан. Бир чыл эрткен, ийи чыл эрткен, үш чыл эрткен — чаңгыс өг бойдустуң тудуш хини апарган. Ол кижи чугаазы билбес элезин дылдыг малы-биле кады хүнзээр болгаш иштинде боду-биле тутчур чыгыы дег маргыжа-даа бээр, аразында суг акпас өңнүктер дег эптежи-даа бээр. Кожайның кара өө төрээн ораны Делег-Хөл, Эзим-Адаа, Шыдаяк, Улуг Биче Тенниг-Кыйыглар ол ынчаар чыл эргилдези-биле кады көжүп чоруп турган.
Эрги самдар хөректээштиг, дыдык хөвеңниг чүвүрлүг, бир будунда суг идиктиг, өскезинде бажы дежилген сапогтуг — малының соонда, дүне боорга, малының дыжын база кадарар. Ооң кара өөнүң барааны кайы ырактан-на тыва кижиниң таалалы боор аялганы чайгаар-ла карактарга чуруй бээр.
Кожайның кара өө Эдегей, Алашка бо-ла чааскаанзырай берген тургулаар. Ол өгнүң эр ээзи самдар хептиг, сөөккүр сынныг кара ашак долгандыр амыдыралдан бүдүн чүс чыл чыдып калган деп чугаалажып турган. Малынга сиген-даа кеспес, анай-хураганга чүгле көден чулуп бээр; өдээнге чылыг кажаа-хораа-даа тутпас — чүгле ажык серилиг; кыжын малынга суг-даа ижиртпес — оранның ак харын чиртир; оларга дус-даа чылгатпас — аас-дижи кемдеп-чыргалай бээр дээш кайы ырактан кужурладыр; улуг деми-даа чок — боду чааскаан мал соондан базар; өөн септеп чаартпас-даа — бурун шагныы хевээр болгаш бүгү малы тыва уксааның. Ындыг-даа болза талыгырда улуг хоорайларда Алаш сыннары дег бедик эртем чедип алган совхоз директорлары, мал эмчилери, зоотехниктер — кымнарны ол дээр, ол кара өгже аът мыяа кевирбестер.
— Каям, акым Кожай, эъдивис планы четпейн тур, малың бистиң адывыска дужаап көрем, акшазын дораан шилчидип бээр бис...
— Кожай, совхозтуң дүк планы күүсеттинмейн тур. Дузадан кадып көрем, дүгүңнү бис хүлээп аалы...
— Силерниң-биле улуг чугаа кылыр дээш келдивис, акым. Мал дужаар план читкевисти хемире берди...
Улуг оглу-биле кенни иелээ чаа хеп садып берген.
– Адаңче сагыш салып чорууруң шын-дыр, оглум. Чүгле мээң-даа, малым-даа буян-кежии — хевимде чүве. Малчын улус бис, каастангаш канчаар ийик бис, хевивис өдек, чуңгак чыттыг боорга, мал таалаар болгай, кижи-биле дөмей. Садыг хеви өске чыттыг болбас ийикпе, мал дораан өскелээр. Ооң орнунга уругларыңга хептен садып берип туруңар, олар амгы хуулгаазын үениң ажы-төлү ышкажыл — дээн.
Райкомнуң бирги секретары эрге-чагыргада бодунуң салам деңзизин бадыткаары-биле, өскелерге үлегерин көргүзүп, ат-сураа алгаан хуу өнчүзүрек малчынны түрү бастырыптар бодалдыг келгеш, суглуг караа-биле ооң өөнүң иштин көрүпкеш: «Чүгле хеви эвес, өө база самдар кижи турганы чүл!» деп түңнелге келгеш, боску калбаңнааштай берген дег, хейде-ле чөдүргүлээн.
— Олуруңар, олуруңар, даргалар! — деп, Кожай орук-суур дугайында ужур боор айтырыглар салбышаан, шимченгири аажок кадайынга баштай сүттүг шай хайындыртыпкаш, дараазында боду чаглыг эът дүлүп каан.
— Уставтан, нормадан ашкан малды күрүнеге дужаар чүве. Силерниң малыңар районда хамаанчок, бүдүн Тывада безин эң хөй бооп турар-дыр. Эртен дораан чүък машиналарын эккээр бис, малыңар артыкшылын дужаар силер! Партия, чазактың айтыышкыны-биле күрүнеге ажыктыг кылыр чүве-дир, силер мону канчап угаап шыдавас улус боор силер! – деп, бирги секретарь карактары чидий берген Кожайже көрген.
— Ийе, мен мал азырап чоруур арат-тыр мен, бо өртемчейде оон өске кылып билир ажылым чок! Мээң бо назынымда малым хөй, ам-даа өдек долу. Мен оларның шуптузунуң эъдин, кежин, дүгүн, саржаан күрүнеге дужаап турар кижи-дир мен. Деңгели куду мал кажан-даа дужаавас кижи мен. Мээң өстүрген малымның эъдин садыгдан садып чип тур боор силер, даргаларым. Малымның дүгүнден, кежинден кылган идик-хепти кедип-даа тур боор силер. Эрткен күзүн тос тонна эътти, чоокта чаа чеди тонна дүктү дужаадым. Ол бүгүнү база күрүнеге дужааган болдур эвес мен бе! Мал тударда, колхоз-совхоз одар-белчиири ажыглавайн тур мен, кыжын, чайын-даа малым ээн черлерге одарлаар, Тыва чурту делгем болдур ийин, аңар. Совхозтан чаңгыс тудум сиген, эргек бажы дег дус, бир пак суг, адыш ишти чарба, сула-даа дилеп көрбээн мен. Кызыл күжүм-биле мал малдаар кижи мен, малымны хүннүң-даңның бодум кадарар болгаш күрүне малынга аарыг таратпас кижи мен. Мал эмчизи, зоотехник деп улус-даа чалап көрбээн мен, малым-даа белен аарывас. Аарый-даа бээрге, өгбелерим арттырып берген аргазы-биле бодум эмнеп алыр мен. Мынча назынымда мал азыраарда, өске кижи күжү — улус айбылап көрбээн мен. Кижи кулданмайн чор бис: бо аксак-бүшкек кадай-биле, төрүп алган ажы-төлүм-биле күрүнеге эгээртинмес малды азырап берип турар улус бис. Мал шупту чонга, күрүнеге барып турар чүве ышкажыл. Ындыг болганда чүге мени күрүнеге ажыктыг ажыл кылбайн турар сен деп буруудадып турар силер, аңар? Мал ажылы тыва кижиге эң ажыктыг эвес чүве бе? Билир мен, даргаларым, келген херээңер чогувас чүве болза, ажыл-хожулдан дүжүртүп, кызыл биледиңер хавыртыр болгай силер. Силер шупту ажы-төлдүг, эртем-суюлдуг оолдар-дыр силер, мээң хайым-биле когараарыңарга кайын боор. Малды кажан сүрүп алыр силер азы чүдүрер болза машиналарыңар кайыл? Ажырбас, мал савалыг чүве болганда, мен кайын ядарай бээр ийик мен аан — деп, Самдар-Кожай хөндүрлүп туруп келген.
Бир күзүн аал адаандан дөң өрү чиик-кара үнүп орган — даргалар кел чыдары ол. Ам база-ла төнмес-батпас суртаалын кыйгырып: «Мал тутпас, мал тутпас» деп эрги тоолун ыдарлары ол, ында кижи билбес чүве-даа чок.
— Бо дарга республиканың контроль даргазы-дыр, Кожай, сеңээ улуг дилеглиг келген улус-тур. Ол дилегни чаңгыс сен күүседип шыдаар сен.
— Уваа! – деп, Кожай шын-на сеткилин чажырып шыдавайн, кайгаан.
— Удавас партияның улуг хуралы болур чүве-дир, акым. Силерниң бо район база улуг сорулга салган, ынчалза-даа районнуң эът планы күүсетпезиниң кырында келген. Барыын кожууннуң ат-алдары кудулаар деп барган. Боттарыңар эки-тура-биле районуңарга дузалажып көрүңерем. Мал бажы-биле, бо даргалар кашты дээрзин айтырыптарлар.
Даргалар кады шайлаан, эъттээн соонда, Кожай чугаазы үнүп келген:
— Оон ыңай, даргаларым, «эът, дүк, дуу чүү четпейн тур» деп бо-ла келир-дир силер. Силер кадарчыларлыг, дузалакчыларлыг — сакманчы дээр улустуг, акша-шалыңныг, дыштанып-шөлээлеп база турар, а мени кым солуп, меңээ кым дузалажыр боор, менде шалың безин бар эвес. Оларга автолавка бараанны доктаамал эккээр, изиг чунар-бажыңы-даа белен, а мен чамдыкта шагар от, каам шай-даа тыппайн баар кижи-дир мен. Малчыннарыңарга шаңнал-макталды ууттунмас кылдыр чүдүрүп-ле турар силер, а мени чүл — бак-ла кижи — Кожай, кертик-ле кижи — Самдар! Чаңгыс-ла доктаамал меңээ берип турар шаңналыңар ол: «Малың хөй! Күрүне ажылы кылбас маңгыс сен!» Ол хамык тамчыктыг амыдыралдыг малчыннар өстүрбейн, чүнү кылып турар улус чүвел? Бо Хемчикте чаңгыс-ла Кожайның, чаңгыс-ла Самдарның малының бажы өзер кандаай чүвел моң, даргаларым?
Кожай бодунуң оолдарын дөрде олуртуп алган чүве дег, шырайларында кызыл долбаннар тыптып келген улуг даргаларын карааның ужу-биле көрген.
— План-салаан дег ыдыктыг бурган бо хүнде чок деп чүвени билир мен — дээш, Кожай хенертен аязы берген кудай дег, биеэги-ле ээлдек үннүг чаңы-биле, — че, бир кодан хойдан, дөртен баш чедишкен шарыдан дилег кылган улуска бериптер-дир, кадай – дээн.
Бир хүн оолдарынга анай чазадып турда, база-ла чиик машина чедип келген. Совхоз директору хүлүмзүрүү чайынналган хол тудуп мендилешкен.
— Дем кончуг ыдыкшылың чок-ла болгай, Кожай! — дээн.
— Чүл ол? — деп, Кожай девидей берген.
— Коммунистиг партияң аан! – дээш, директор тадыладыр каттырган.
— Па! — деп, Кожай меңней берген.
— Коммунистиг партияны президент дүжүрүп каапкан-дыр! Ат чоор, чуртта чүү-даа болуп турар апарган. Чамдык улус кызыл билеттерни өрттедип-даа турар апарган. Бистиң кожуунда партия райкомунда дуу хевис, чадыглар дээш, күрүне машиналарын аразында тыртпарлашкан улуг үлеш чоруп турар. Ам сен ышкаш хөй малдыг кижи делгерээр үе келген-дир. Кожай, сээң бажың билир, сеңээ чарлык боор кижи ам бо Тывада чок! Сени чүгле деткип, сеңээ чүгле чоргаарланыр дээрден башка. Мынча чылдар иштинде шыдаштың але, акым! — деп, назынында ону чаңгыс-даа чемелээр хамаанчок, бүдүү деткип, болдунар аргазы-биле дуза кадып чораан совхоз директору бажын чайган.
Ийе, ол бо назынында бодунуң күзелин чедип алганы шын. Ол кымга-даа чаннып-чашпываан, чазак-чагырганың бир хүн бирээни, эртенинде өскени айтыр доктаал-дүрүмүнге кара бажын мөгейбээн-даа — чүгле бодунуу-биле-ле чораан. Партия дүшкен дээн дыңнадыг, ооң чоок кижизи «кызыл-дустай» бергени-биле дөмей, чүрекке дегген. Ол чаа дыңнадыгга өөрүвээн-даа, бир шагда, аныяанда суг болза, чаа төрүттүнген кулунчак дег дешкилээри чадап чок турган.
Кожай Шешкижин эргий көрген, оъттаан хою чанар өйү келген боорга, баалык ажып бар чораан. Бо-ла Алажынга, Эдегейге — каяа-даа төрээн чериниң делгеминче, дүдүскектиң дүвүнче эстип, чиде бериксээри келген. Ол бодалды боттандырар чаңгыс-ла таарымчалыг үе бо! Эр кижи хана баарынга төрүттүнер, хая баарынга өлүр.
Шак мынчаар мээң «Самдар-Кожай» деп чогаалым төнген. Мен эгезинде ыраккы орус чуртунга Самдар-Кожай дугайында эгелээн болгай мен. Ынчан-на тыва малчынның дугайында хамык чонну кайгадып турган. «Самдар-Кожай» дугайында тоожуну Игорь Принцев орус дылче очулдурупкаш, «Огни Енисея» журналга парлаан, «Богач в лохмотьях» деп аттыг үнүп келген. Та канчап ийик, ыраккы Санкт-Петербургтуң бир журнализи «Богач в лохмотьях» деп номчупкаш, ындыг самдар хептиг тыва кижиниң делегейин, тыва чоннуң философиязын, малчын кижиниң кадыг туружун, муң-муң чылдарда мал-биле харылзаазын даглыг, ховулуг чуртунга канчап чурттап чораанының дугайына бижиксей берген. Ынчангаш ол 2013 чылда «Самдарның салгалы» деп кинону тырттырарын меңээ бижээн. Мен база очулдурукчум Игорь Принцев-биле чеде бердивис, ынчан салгалы боор Монгуш Матприй Сүүр-ооловичиниң өө Эдегейге турган. Эдегейге Самдарның бир оглу Монгуш Матприй улуг оглу-биле муң чыгыы шээр чүвени тудуп турган. Ол өгге чеде бээривиске, Самдар-Кожай дугайында бүдүн Тывада билдингир турган, «ХХ вектиң шылгараңгай кижилери» деп номда кире берген турган. Самдар-Кожайның ылап ады Монгуш Сүүр-оол Мортууевич турган. «Самдар-Кожай» дээри чоннуң чаптааш адап каан ады-дыр. Ында бижээни болза малчын хууда 350 бодалыг, 350 чылгылыг база 1800 шээр малдыг, ол хамык совхозтарга, уруглар садынга, анаа улуска-даа малды халаска бээр турган. Санкт-Петербургтуң телеоператорлары ол кинону янзы-бүрү кылдыр тырттырдылар. Ол кинону сөөлүнде көргүскен, мен ону көрген мен. Бүдүн Россия иштинде чон көрген бооп турар. Амгы үеде «Барлык» совхозтуң директору турган Дожулаа Чыртак-оол Хертекович 85 харлыг, Ак-Довуракта чурттап турар хевээр, Самдар-Кожай дугайында хондур-дүндүр-даа хөйнү оон билип ап болур. Самдар-Кожайның 7 ажы-төлүнден эң хеймери Монгуш Сергей Сүүр-оолович арткан, ону ажы-төлү Кызылче апарган. Ам ол 66 харлыг, аныяанда кедергей хүрежир турган болгаш «РФСР-ниң национал спорт хевиринге спорт мастери» атты алган кижи бооп турар.
/ Маадыр-оол Ховалыг, Тываның улустуң чогаалчызы, Ак-Довурактың хүндүлүг хамаатызы.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14