БОГДО ГЕГЭЭН, БОЙДУ БАШКЫ

Чайның изиг хүннери турган. Хүн даглар баштарынче чоокшулап, Кызылдың чурттакчылары көрүп чаңчыкканывыс Баян-Кол дужунда даг­лар артынче чаштынарынга белеткени берген.
Дыштаныр хүн. Мен аанакайың бижик кагар машинкам артында олур мен. Солунчу кижи материалын дооспаан шаанда, сагыжы амыравас, аңаа дыштаныр хүн-дүн-даа дөмей-ле, дүн-хүнде 25 шак ажылдаар, хөөредиптим бе...?
Бажыңга акым чедип келди. Бүдүү иштимде анчыгзынып каап олур мен, келген кижини, “үне бер, мээң чайым чок” дээр эвес.
– Богдо-гегээн башкы келген чүве-дир, дуңмай. Кады баар бис бе? Мени та кайыын билип алган башкы, Ким Доржуевич башкы чугаалаан боор. Богдо башкы бичии аарыксай берген дидир. Баргаш кээлем, дуңмай – деп көгүде аарак чугаалай-дыр.
Мен хая көрнүп, парланып орар кижи бооп, боданып эгеледим. Бо үеге деңнээр болза, мен ынчан ындыг кончуг шажынчы-даа эвес турган мен. Шажын чаа-ла бажын көдүрүп, чон аразынга солун-сеткүүлге суртаалдаарын чөпшээреп каан. Ооң мурнунда коммунистерден коргуп, хоруй берген орган, шажын дугайында бичии-ле чүве билир кижилер амырап калган. Бүгү-ле үнүп турган тыва солуннарда шажын темазы албан турар.
Богдо-кегээн-биле интервью кылыпкан болза, дендии-ле, ынчалза-даа бижип турар материалым доос­паан мен.
– М-хым...бо башкы Тывада бир дугаар кээп турар, але?
– Ооң мурнунда шаг шаанда Кегээн-Булакка кээп чораан башкы-дыр. Мурнунда чуртталгазында аан... – деп, Бойду башкы (чурукта) чугаалады.
– Че таанда... – деп, мен ону улаштыр көзээр сагыштыг, солун чүве төөгүптер чадавас.
Бойду төрүттүнүп турда, бир башкы кижи адын адаан,­ сөөлүнде башкы кижи болур-дур дээн деп, авам, ачамның чугаазын сактып келдим. Меңээ пионер, комсомол эрткен кижиге аңаа бүзүрээри берге-даа бол, база хөктүг боор чүве аа... бүде бээр деп боданмышаан, ооң-биле чоруурунга белеткени бердим. Ол аразында парлап орган чүүлүм доозуптум.
Титов кудумчузунда 9 каъттарның бирээзинге, адакы каъдынга аалчылар бажыңы турган. Ол дээрге 90 ажыг чылдар. Демократияның эге-чадазы, Ельцин даргавыс Татарстанга чоруп тургаш, “демократияны кайы хирени сыырып шыдаар силер, ол хирени алыр силер” дээн сөстеринге чалгынналып турган үевис. Бир-ле сагынгыр кижи ол аалчылар бажыңын “чогаады шаап” алганы ол. Коммунистер үезинде болза, ындыг чүүл шуут хоруглуг. Мында база аалчылар бажыңы бар чүве-дир деп, Кызыл чурттакчызы мен безин кайгап турдум.
Соктааш кире бердивис, бисти манап турган улус болду. Бисти-даа эвес, Бойду башкыны. А мен күзенчиг эвес аалчы болган чордум. Оон билип аар силер.
Бойду башкы дээрге, бистиң өг-бүлевисте сес кижиниң эң улуу. Эмчи училищези дооскан, агроуниверситет дооскан. Баян-Талага колхоз, совхозка-ла ажылдап чораан. 1988 чыл соонда ажык-чарлыг чорук эгелей бээрге, хенертен ном ажып эгелээн. Мен билбээн мен, баштай кайгап турган мен. Канчап бо совет кижи номчуй берген чоор деп. Баян-Талага Куулар Орус башкы-биле кожа чурттап тургаш-ла бүдүү өөренип турган болган. А оът-сигенни черле сонуургаар кижи. Кады сиген кезерге, ийи-үш хаккаш-ла доңгайгаш, оът сонуургап туруп аар, ооң оозу база чаяанныг деп бодаар мен. Чон ооң эмин чалап ижип турган. Бичии уругларның өт аарыын, чүрек, хан-дамыр дээш эмнээр мен, бодум чылдың-на чүрек эми чалап ап турган мен.
Кире бердивис. Башкы өрээлдиң дөрүнде ширээ хевирлиг белеткеп каан сандайда саадап олур. Очулдурукчузу база элээн каш кижилер бар болду. Мендилешкеш, баласт кырынга олуруп алдывыс. Мен бүдүү карманымда диктофонум сыйбап каап олур мен.
– Мени Бойду башкы дээр. Бо мээң дуңмам – деп, акым бисти таныштырды.
– Тим, тим – деп-ле турарын сактыр мен. Очулдурукчу очулдуруп тур.
– Төвүт медицинаны канчап билир силер? – деп, Гегээн башкы айтырды.
– Чок, мен төвүт медицинаны билбес мен – деп, Бойду башкы харыылады.
– Ам ынчаарга улусту канчаар эмнеп турар силер?
– Мен эм оъттар таныыр мен. Ооң дузазы-биле улусту эмнеп турар мен – деп, Бойду харыылады.
Башкы каттырып кааш, "Эм оъттар-биле эмнээшкин дээрге-ле, төвүт медицина ол-дур" деп кагды. Европа эмнелгезинче баарындан сестир мен деп база немеп кагды. Оон башкыны судалдап эгеледи. Мен Бойду башкыны судалдаар деп билбес кижи мен. Көрүп-ле ор мен. Баштай хөрээңерде тынарынга шаптыктап турар бир-ле чүве бар-дыр диди. Башкы “тим, тим” деп-ле каар. Оон иштиңерде гастрит хевирлиг чүве бар дээш, Бойду башкы судалдаарын дооскан. Эмин ужулгаш бооп белеткеп эгелей берди. Мен ол аразында ам-на “дирлип”, куруг үнер деп бардым аа деп сагыш-биле:
– Чазак солунунуң корреспондентизи кижи мен. Меңээ интервьюдан берип көрүңер – деп диледим. Башкы ээлдек ойталап кагды. Чазак солуну деп хей-ле чугаа­лай бердим аа деп, бүдүү иштимде хараадап кагдым.
Эмнерни Башкы хүлээп алгаш, Бойду башкыга ак хадак биле яблоктар берди. Куруг болдум аа деп бодап, яблок хемирип чор мен.
Кудумчуга чоруп оргаш акымдан, "Судалдап тургаш, кижиниң аарыын канчап билип каар сен" деп сонуургай бердим. Баары аарыг болза иштимде саргый бээр, чүрээ багай болза, чүрээм ажыш дээр деп харыылады.
Богдо-гегээн Башкының бир дугаар Тывага кээп турган үезин угаан-сегээним шаа-биле сактып бижидим.
БОЖАЧЫ.