Чурттуң хоорай, суурларының ишти-дашты, чоок-кавызы дыка бокталганы Россияның экологтуг байдалынга багай салдарлыг. Ынчангаш Россия Федерациязының эрге-чагыргазы сөөлгү чылдарда бокту чыыр, болбаазырадып чок кылыр талазы-биле ажыл-чорудулганы элээн шыңгыыраткан. “Бүдүрүлгениң болгаш хереглелдерниң артынчыларының дугайында” федералдыг хоойлуга 2025 чылда немелделерни болгаш өскерилгелерни киирип, бүдүрүлгениң болгаш хереглелдерниң боктарын аштап-арыглаар талазы-биле хемчеглерни күштелдирген.
Россияның хамааты бүрүзү 1 чылда ортумаа-биле 420 килограмм бокту “бүдүрүп”, ону үндүр октап турарын тускай шинчилелдер тодараткан. А ол бокту албан чыгган, чурттап турар черинден үндүр сөөрткен, болбаазырадып чок кылган болур ужурлуг. Ол ажылды регионнарда операторлар чорудуп турар. Тывада – “Транспорт сервизи болгаш төлевилел” күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези, регионда коммунал кадыг боктар-биле ажылдаар оператор.
Бис, карачал хамаатылар, күрүнениң хоойлу-дүрүмүн сагывайн баар харыывыс бар эвес. Бир эвес хажыдар болза, торгаал дээш оон-даа өске хемчеглерге онаажып болур бис. Ынчангаш билип алыр ужурлуг чүүлдеривис мындыг янзылыг. Регионнарда коммунал кадыг боктар-биле ажылдап турар операторларның ажылын чуртталга-коммунал ажыл-агыйларының өртектиг ачы-дузазы-биле деңнештирген. Хамаатының богун үндүр сөөрткени дээрге-ле изиг-соок суг, чылыг-биле бистиң бажыңнарывысты хандырганы дег өртектиг ачы-дуза-дыр. Ону албан төлээр ужурлуг бис. Бажыңывыста чурттап азы чурттавайн турарывыстан азы өске кижилер чурттадып каанывыстан, ээн турарындан хамаарылга чокка. Хамааты кижи каш бажыңныг-дыр, ол бажыңнарның шуптузунуң боктарын (бок чок-даа болза) үндүр сөөрткени дээш, төлээр. 5 бажыңныг болза, бежелдирзиниң.
Богувусту бодувус безин үндүр сөөртүр эргевис чок. Ону чүгле регионда коммунал кадыг боктар-биле ажылдаар оператор бок полигонунче үндүр сөөртүр эргелиг. Бир эвес боттарывыс азы хөлезилеп алган киживис кайы-бир черже богувусту сөөртүп аппарып каапканы билдинер болза, эвээш эвес түңнүг акша торгаалга онаажып болур бис.
Амгы үеде бисти дүвүредип турар айтырыгларның бирээзи – бистиң-биле дугуржулга керээ чокта бок дээш төлевирни төледип турары. Россияның хамаатызы эрге-ажыывысты кызып-кыйып тур деп чугаалап болур бис ыйнаан. Ынчалза-даа күрүневистиң эрге-чагыргазы ынчаар шиитпирлеп каанда – канчаар бис?! Бистиң-биле дугуржулганы оферта аргазы-биле чарып каапкан. Оферта дээрге регионда операторнуң сайтызынга болгаш массалыг информация чепсектеринге бокту үндүр сөөртүрүнге керээ чарып алырының дугайында хөй-ниитиге чарлаптары-дыр. Чарлаан соонда, 16 хонук эртерге, бис ол чарлалды номчуваан-даа, билбес-даа болза, бистиң-биле керээни чарган деп санаар. Дугуржулгалар чарарынга оферта аргазын ажыглаанын бажың ээлериниң кижи бүрүзү-биле туда бижимел керээ чарарының бергези-биле тайылбырлаан. Амгы үеде “талыгырдан” деп чугаалажырывыс арга-биле чарып каан дугуржулганың негелделерин бис чүгле хүлээп алыр ужурлуг бис – өскертир эргевис чок. Ажыы-биле чугаалаарга, коммунал ачы-дузазын биске чедирип турары-биле дөмей.
“Коммунал боктар-биле ажылдаар регионда оператор азы “Транспорт сервизи болгаш төлевилел” күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези хоойлу-дүрүм ёзугаар чажыт болур, кым-даа билбес ужурлуг хамаатыларның персоналдыг (ат-сывын, адрезин, өг-бүлезиниң дугайында) медээлерин канчап билип алганыл?” деп айтырыгны Каа-Хем кожууннуң төвү Сарыг-Сеп суурда бок айтырыын сайгарган чыышка салып турганнар. Чыышты организастаан даргаларның талазындан харыы чок болган. Ол-ла чыышка бок дээш төлевирни чондан чыып алырын бокту үндүр сөөртүр ажылдан аажок мурнады бергенин база чугаалап турганнар. Чыышты организастаан даргалар ону “бок реформазы” чаа эгелээни, ону шуудадырда, акша чыып алырының чугулазы-биле тайылбырлаан. Ол-даа база чөп.
Бок чыып төгер бункерлериниң эвээжинге, бар бункерлерниң чамдык чурттакчыларның бажыңнарындан дыка ыраанга кижилер хомудап турар. Бункерлерни болгаш контейнерлерни регион оператору тургузар, а оларны тургузар шөлдерни дерип кылыр ажылды Кызыл хоорайның мэриязы, кожууннарның болгаш сумуларның чагыргалары организастаар хүлээлгелиг. Олар бо ажылды хожудадып турары илдең.
Хамаатылар боттары бажыңнарының чанынга тургузуп ап болур контейнерлерни “Транспорт сервизи болгаш төлевилел” күрүнениң унитарлыг бүдүрүлге чонга садып турар. 1 контейнерниң өртээ 18 – 20 муң рубль. Ол контейлерде бокту машиналар график ёзугаар үндүр сөөртүп кааптар. Ол ачы-дуза дээш немелде төлевир чок, ооң өртээн ай санындан төлевирлерже киирип каан.
Суурларда бункерлер, контейнерлер барык чок таварылгаларда бокту шоодайлааш, график ёзугаар кээр машиналарга чүдүрүп чорудуп болур. Бо арганы хоойлу-дүрүм ёзугаар чөпшээреп каан.
Садтар, огородтарның оът-сиген, ыяш богун үндүр сөөртүрүнден регионнарда операторлар ойталап турганнар. РФ-тиң Күрүне Думазы бо талазы-биле документини хүлээп алгаш, огородтар болгаш садтар чуртталга бажыңнарының девискээринге хамааржыр болганда, ында оът-сиген, ыяш артынчызын бок кылдыр хүлээп көрген. Ынчангаш “Транспорт сервизи болгаш төлевилел” күрүнениң унитарлыг бүдүрүлге, коммунал боктар талазы-биле регион оператору огородтар, садтарның богун үндүр сөөртүр хүлээлгелиг.
Коммунал кадыг боктарны үндүр сөөртүрү изиг-соок суг, чылыг дээш коммунал ачы-дузазынга, өнчү дээш үндүрүглерге хоойлу-дүрүм ёзугаар деңнештирген болганда, бок дээш албан төлээр хүлээлгелиг бис.
Дириг кижи бүрүзү аъш-чемниг, идик-хептиг, эт-херекселдиг. Олар эргилээш, бок апаар. Чаа эгелээн “бок реформазының” түңнелинде оларны бис кайы хамаанчок үндүр октавас апаар бис. Элээн каш чылдар эртерге, чурттап турар хоорай, суурларывыс, төрээн чуртувус Тывавыс амгы үеде ышкаш боктуг эвес, арыг-силиг апаары чугаажок.
Бок реформазының эчис сорулгазы ол.
Ш. МОҢГУШ.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №13 2025 чылдың апрель 10