Совет үеде Тываның чогаалчылар эвилелиниң “Улуг-Хем” чечен чогаал сеткүүлү тыва болгаш орус дылдарга доктаамал үнер турган. 1990 чылдарның эгезинде “Улуг-Хемниң” орус дылда үндүрүлгелериниң бирээзинге парлаттынган төөгү материалын дыка сонуургаан мен, ынчангаш амдыгаа чедир ында чүнү бижээнин сактып чоруур мен. Республиканың көдээ ажыл-агыйында суггат айтырыы бергедей бергенде, күш-ажылдың хоочуну Оюн Шулуунуң сактыышкыны сагыжымга бо-ла кирер.
1930 чылдарның төнчүзүнде Кызыл хоорай шору улгаттыр туттунган, чурттакчылары элээн көвүдээн болгаш, чонну аъш-чем-биле хандырарының айтырыын шиитпирлээри чугула апарган. Ону боттандырарының аргаларын Кызыл хоорайның эрге-чагыргазы дилеп турган. Ындыг арганы чер болгаш суггарылга талазы-биле эртем-билиглиг Перевозчиков дээрзи саналдаан.
Амгы үеде Кызыл биле Сарыг-Сеп суур аразында автоорукта Каа-Хем хемни кежир көвүрүгнүң үстүү талазынга буга дөзүн туткаш, оон суг бугазын амгы Кызыл кожууннуң Каа-Хем суурнуң мурнуу талазында дагларның эдээ-биле, Кызыл хоорайның мурнуу талазында ховулап, Боом дагның мурну-биле Улуг-Хемче киир казып, Каа-Хемниң суун Улуг-Хемче киир аксыр төлевилелди чогаадып кылгаш, Кызыл хоорайның күүседикчи комитединге саналдаан. Ол төлевилелди тускай комиссияның 1941 чылдың январь айда эрткен хуралынга сайгарып чугаалашкан. Буганың унун казып чорудар черлерни Перевозчиков дыка хынамчалыг шинчилеп, суггарылга бугазын кандыг улганыышкынныг болгаш канчаар казарын санап үндүрген болган. Ол төлевилелди Кызыл хоорайның күүседикчи комитединиң тудуг ажылдарын планнаарының тускай комиссияның даргазы Падра, ооң секретары Эректол дээш өске-даа кежигүннери деткээн. Чүге дээрге ол буганы тудуп чорудуптарга, Кызылдың мурнуу талазында ховуга картофель болгаш ногаа аймаан тарып өстүрүп болур апаар. Кылыр ажылдың хемчээли улуг-даа болза, узун дурту 40 километр хире суггарылга бугазын казарын 1941 чылдың чазын эгелээр, күзүн доозар шиитпир хүлээп алдынган. Бо төлевилелдиң бир берге чүүлү сугну Хербис дагның чавыс соңгу талазындан ооң бедик мурнуу талакы эдээниң кырынче аксып үндүрери болган. Ынчангаш узуну чартык километр хире, черден эң бедии 2 метр ыяш коошпаны адагаштар кырынга салып тудар деп шиитпирлээн. Хербис дагның мурнуу эдээниң кырынче (амгы Спутник микрорайон) сугну үндүр аксыптарга, оон ыңай, Улуг-Хемче киир, суг боду-ла агып бады баар.
Суггат четкизиниң кол бугазын казарынга хоорайның чурттакчыларының барык хөй кезии идепкейлиг ажылдап турган. Тыва Арат Республиканың революстуг намының Төп комитединиң бирги секретары Салчак Тока, Революсчу аныяктар эвилелиниң Төп комитединиң чиңгине секретары Иргит Бадыраа, сайыт Александр Чымба, Революстуг шеригниң дайынчылары дээш Кызыл хоорайда кара-бажыңга кеземче херээ эрттирип, хоругдаттырып чытканнар безин ажылдап турган.
Бо улуг төлевилелди боттандырарынга 1941 чылдың июнь айда эгелээн Ада-чурттуң Улуг дайыны шаптыктаан. Тыва хамык күштү Кызыл Шеригге дузаже угландырган.
Ол буганы ынчан ажыглалга киирип четтигипкен, Каа-Хем хемниң суун хоорайның мурнуу талазында ховуже аксып үндүрүпкен болза, бо хүннерде Кызыл биле Сукпактың чурттакчылары аңаа ногаа, тараа аймаан тарып өстүрүп турар, ол девискээр ногаан чайт апарган чыдар чадавас.
Бо буганы Каа-Хем хемниң суг үеринден камгалаарынга база ажыглаар деп турган. Чазын Каа-Хемниң суун ол бугаже аксып бадырыптарга, үер суу элээн чавырлыр. А күзүн буганың дөзүн дуглаптарга, суг ынаар акпас, чазын даглардан эрип баткан хар суунуң үеринден ол буга камгалал апаар.
Перевозчиковтуң саналдаан төлевилели суггат четкилерин тударда, тус черниң чайгаар бүдүжүнүң байдалын ажыглаарының көскү херечизи дээрзи илдең.
Совет Эвилелиниң сөөлгү үезинде, 1985—1990 чылдарда, Кызылдың аэропортунуң мурнуу талазында ховуга улуг суггарылга системазын туткан. Аңаа күчүлүг “Фрегаттар” хоорайның чурттакчыларының тарып каан картофелин чаштырып суггарып турган. Ол суггарылга системазы электри энергиязының күжү-биле ажылдаар болгаш, карылгалыг болган. Күштүг ССРЭ буступ дүжерге, бо суггарылга системазы кагдынган, чоорту тоймаглаттынган.
1941 чылда боттандырып четтикпээн бо төлевилелче совет үеде сагыш салбааны элдептиг. Төлевилелдиң дугайында билир кижилер ону амгы үеде боттандырып болур деп санап турар. Хол-биле кылыр деп турган ажылды, күчүлүг машина-техника барда, чүге бүдүрүп болбас деп. А бир эвес боттандырып шыдаптар болза, Кызылдың мурнуу талазында алгыг-делгем хову хоорайның чурттакчыларын ногаа аймаа хандырарының девискээри апарып болур-ла ышкаш-тыр.
Бүгү-российжи хөй-ниити организация “Улусчу фронт”, “Чаңгыс демниг Россия” политиктиг партияның тус чер чергелиг салбырлары Кызыл хоорайны долгандыр ыяштарны тарып, “ногаан зонаны”, харын-даа мырыңай найысылалдың “агрокуржаан” тургузар төлевилелдерни саналдап турган-на болгай.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №39 2024 чылдың май 29