Кыштаглаашкын үезинде малды канчаар камгалаарыл? Бөгүн республикада тургустунган турум соок агаарны шаандагы тывалар “буга-деге мыйызы буступ дүжүп турар шагда...” деп тоолдажыр турган. Тос-тостуң соогу дүшкенин ол бүгү илередип турар. Бизеңнер кырлаар те кошкарының мыйызы безин соокка шыдашпайн, чарлып дүжер дээни ол.
Адыгуузун аң-мең безин соокка шыдашпайн турда, ырымы оон шала куду азырал малдың байдалы кандыгыл? Алызындан алыр чүве болза, азырал мал-маган соок-чарны белен-селен тоовас, ылаңгыя сарлык дээн чижектиг. Ынчалза-даа күштүг дүвү, чыккылама соок оларның кадыкшылынга дөмей-ле хораны чедире бээр. Ындыг болганда мал ээзиниң кокшулунга база. Мындыг берге байдалдарда чүгле ыжык чер дилээн ажыы база чок, адыгуузун малга агаар-бойдустуң аагын ажып эртеринге бүгү-ле арга-хоргалар-биле дузалажыры чугула.
Мал-маганны соок-чардан камгалаар сүмелер.
Мал четчир чемниг, суксуннуг болур ужурлуг – ол бүгү малдың мага-бодунуң температуразын чаңгыс деңнелге тудар, соокка белен алыспас болдурар. Мал чеми күш өктередир шинектиг, хоолулуг болур ужурлуг.
Соок үелерде малды туда азырап турда, аңаа берип турар сиген-ширбиилдиң, өске-даа чемнерниң деңзи-хемчээлин көвүдедири чугула. Боос мал хоолулуг, сүүзүннүг чемге хереглелдиг болур. Ынчап келирге, кышка белеткел хөлчок шыңгыы болур ужурлуг – мал чемин четчири-биле курлавырлаар, кажаа-хорааны үндезини-биле чылыглаар, кургаг, хоюг өдек-көржеңни баш бурунгаар белеткээр, улуг-биче малга чылгадыр дус белен турар. Чүгле кежээ, ажылгыр кижи бергелерге торулбайн, кышты хүр-менди эртип болур.
Соок үелерде малдың мага-бодунда бүдүмелдер солчулгазы улгадыр: ооң ачызында мал мага-ботту чылыдарынга херек четчир чылыгны, энергияны болбаазырадыр. Ынчалзажок малдың суггады шиитпирлеттинмээн болза, бүдүмелдер солчулгазын күштелдирер харык чок болур – ындыг болганда соокта мал хөй суг ижер болза эки.
Бир эвес болдунар чүве болза, агаар-бойдус баксырап, бораңнап, дүвүлеп турар үеде чаш-даа, улуг-даа малды кажаа-хораа иштинге шуглап, чылыглаары күзенчиг. Чылыг кажаа-хораага малды үр тудупканда, аңаа мыяк-сидиктен шык байдал тургустунар. Ынчангаш суук, кадыг албан-биле кады аммиак холумаа долгандыр турар хүрээлелге таравазын дээш, кургаг, чымчак өдектиг болуру чугула. Аммиак холумаа чүгле малдың кежин хуулдурар эвес, а тыныш оруктарын база куюмнадыр, ону дегдириишкинге азы халдавырлыг аарыгларга алзыычал болдурар.
Өл-шык агаарда, малдың дөрт мөчүзү кезээде өл болур, соок агаарда олар үжүп-доңуп болур. Чыккылама сооктарда малдың кулактары, кудуруу үжүп болур. Эр малдың төл бүдүрер органы үжүп, ооң бүдүрүкчүлүүн кошкадып болур.
Сооктар үезинде азы олар намдай берген үеде мал-маганга доктаамал хайгаарал чугула херек. Дидиреп, сириңейнип турар малды дораан чылыг кажааже киирип, чылыктырары негеттинер. Ынчалза-даа маңаа база оваарымчалыг болуру тоң чугула: изиг биле соок агаар каккылашкаш, тыныш органнарының аарыгларын, оон туржук дегдириишкинни тывылдырып болур.
Мал-маганның деңгели шыырак, янзы-бүрү аарыгларга удур тарылганы эрткен дээрзинге шынзыгыңар. Деңзизи эвээш, ырымы кошкаан шээр малга бодаарга, деңгели шыырак бода мал бойдустуң шаптараазын-бергелеринге көзүлдүр-ле шыдамык болур.
А. ХЕРТЕК белеткээн.
«Шын» №96 2023 чылдың декабрь 16