2025 чылдың ноябрь 23-те Тываның алдарлыг оглу, Совет Эвилелиниң Маадыры Михаил Бухтуев төрүттүнгенинден бээр таптыг-ла чүс чыл болган. ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Чарлыы-биле 15-ки Речица гвардейжи танк бригадазының чолаачы-механиги, гвардияның сержантызы Михаил Артемьевич Бухтуевке ол бедик атты 1944 чылдың август 22-де маадырлыы-биле өлген соонда тывыскан. Шаңналды тыпсып турда, ол 19 хар безин четпээн турган.
Михаил Бухтуевтиң төрүттүнген чери – Тываның Тожу кожууннуң Половинка (Кара-Хаш) суур. Ада-иези – бөдүүн ажылчын улус. Чеди чыл школазын дооскаш, фронтуже аъттанган ачазын солуп, алдын уургайынга ажылдаан. Михаил боду 18 харлыында дайынче чорупкан. Челябинскиниң танк училищезинге өөренгеш, сержант эргени алган. Бухтуевти чолаачы-механик кылдыр лейтенант Дмитрий Комаровтуң экипажынга 1-ги Беларусь фронтуже 15-ки гвардейжи танк бригадазынче чоруткан. Совет Армия 1944 чылдың июнь 24-те агаар болгаш артиллерияның күштүг халдаашкынының соонда, халдаашкынны эгелеп, дайзынның камгалалын буза шаап каан. Комаров биле Бухтуевтиң танкызы бир дугаарында Тумаровка суурже халдып киргеш, дайзынны чылча шапкан. Танкыныӊ чолаачы-механиги сержант Бухтуев орук дургаар дайзынныӊ элээн каш артиллерия кезектерин узуткаан. Комаровтуң танкызынга баштаткан 15-ки гвардейжи танк бригадазы июнь 25-те даң бажында идепкейлиг шавар халдаашкынын уламчылаан. Олар Гомель облазының Октябрь районунда Черные Броды деп станцияже чоокшулап олурда, ында турумчуп турган немец бронепоезд адып эгелээн. Ынчалза-даа танк экипажтары станцияны эжелеп алыр даалгазын соксатпаан. Т-34-түң суургазынга ок дээптерге, танкының огун харыылап чораан солдат биле чепсек командири кемдээшкин апканнар. Балыгланган улузун санитарларга хүлээдип берипкеш, Комаров биле Бухтуев улаштыр тулчуп чорупкан. Орук ара дайзыннарның ийи үгер-боозун, элээн каш чадаг шериин узуткааш, танк станциязынче халдап кирген. Ол өйде Т-34-ке дайзынның база бир огу кээп дүшкен. Танк өрттенип, ок база төнүп эгелээн. Дайзынның бронепоездизи бурунгаарлап бар чыдар совет шериглерни үзүк чок адып-ла турган. Танк командири Дмитрий Комаров немец бронепоездиже халдаарын дужааган. Сержант Бухтуев өрттенип чоруур танкызын дүргени-биле ынаар углапкан. Ында бронепоездиниң үш платформазы, үгер-боолар болгаш өске-даа ок-чепсек турган. Оларны рельстерден дүжүр үстүргеш, дайзынның бронепоездизин сандан үндүр чылча шаапкан. Ол танкылыг шавар халдаашкын Михаил Бухтуевтиң сөөлгү тулчуушкуну болган. Ол өрттенип чыдар танкызынга маадырлыы-биле өлген. Ооң маадырлыг чоруунга тураскаадып, Черные Броды станциязының чанынга обелискини тургускан. Михаил Бухтуев дайзынның эшелонунуң бурунгаарлаашкынын доктаадып, дыка хөй совет шериглерниң амы-тынын камгалап, дайзынның камгалал күжүн кошкадыпкан. Бо маадырлыг чорук дараазында дайынчы операцияларның чедиишкинниг чоруунга орукту ажыдып, сорук киирер үлегер болган.
Тываның найысылалында ооң өөренип чораан 1 дугаар школазы 1961 чылдан эгелеп Михаил Бухтуевтиң адын эдилеп, бедик тудуп чоруур. 1984 чылда Топографическая кудумчузун Бухтуев кудумчузу кылдыр эде адаан. Сарыг-Сеп суурда бир кудумчу база Маадырның адын эдилеп чоруур. ССРЭ-ниң камгалал сайыдының дужаалы-биле Михаил Артемьевич Бухтуев Суворовтуң 15-ки гвардейжи Речица Кызыл тук орденниг танк полугунуң даңзызынче мөңгези-биле кирген, 1-ги танк батальонунуң 1-ги танк ротазынга ооң адын тывыскан.
Кызылдың 1 дугаар Михаил Бухтуев аттыг школазы Совет Эвилелиниң Маадырының 100 хар оюнга тураскаадып, хемчеглерни эрттирип турар. Ноябрь 22-де байырлыг шугум чыскаалын, 24-те Нижегородск облазының Шахунья хоорайның Дмитрий Комаров аттыг 1 дугаар школазының өөреникчилери-биле телекөвүрүгнү «Сылдысчыгаш» салым-чаяанныг уруглар төвүнге эрттирген. Бо хемчег акы-дуңма чурттарның аныяк салгалдарын каттыштырып, Тывага өскен аныяк армейжи Михаил Бухтуевтиң болгаш ооң командири Дмитрий Комаровтуң өлүм чок тиилелгезин болгаш деңнеттинмес эрес-дидим чоруун сактып демдеглээннер.
Телекөвүрүг үезинде ийи школаның өөреникчилери боттарының чер-чуртун таныштырып, өөренип турар школаларының төөгүзүн чоргаарал-биле үлешкеннер. Чалыы кызылчылар сеткилиниң ханызындан үнген патриотчу ырыларны, шүлүктерни бараалгадып, Тываның байлак культурлуг өнчүзүн сонуургатканнар. Шахунья өөреникчилери хоорайының дугайында чугаалап, амыдырал-чуртталгазы школазының төөгүзү-биле сырый харылзаалыг Дмитрий Евлампьевич Комаровтуң адын мөңгежиткенинге чоргаарланып чоруурун демдеглээн. Экран өттүр ужуражылга өөрүп четтиргениниң чылыг сөстери болгаш келир үеде кады төлевилелдер кылып ажылдаар дугайында дугуржулга-биле доозулган. Бо эгелээшкин өзүп олурар аныяк салгалды Ада-чурттуң маадырлыг эрткен үезинге хүндүткелдиг болурунга кижизидип, делгем чуртувустуң аңгы-аңгы булуңнары каттыжып шыдаарының дириг чижээ болур.
Байырлыг шугум чыскаалынга кадеттер, Россияның Онза байдалдар яамызының болгаш Истелге комитединиң класстары, чалыы армейжилер болгаш бойдус эртемнери угланыышкынныг класстар өөреникчилери киришкен. Уругларга дайын төөгүзүнде бир дугаар болган танк-биле бронепоездини узуткап каан маадырлыг чорук болгаш ону кылган эрес-дидим Михаил Бухтуевтиң төөгүзүн таныштырган. Чыскаалдың киржикчилери Ада-чурттуң Улуг дайынының маадырларын чоргаарал-биле сактып, кажыыдал минутазын эрттирген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның онзалап демдеглээни дег, Михаил Бухтуевтиң хей-аъды, тура-соруу болгаш эрес-дидим чоруу Ада-чурттуң бөгүнгү камгалакчыларынга мөзү-шынар айтыкчызы, үлегер болуп турар. Бухтуевтиң ат-сураа ооң маадырлыг чорук кылган черлеринде база алдаржаан. Чоокта чаа Белоруссияга чорааш, Тываның Баштыңы Протасы суурда маадырны орнукшуткан акы-дуңма хөөрүнге албан-биле четкен. Аңаа ол эрес-дидим хып дээн чалыы танкистиң маадырлыг чоруунга мөгейип, чечектерни салып, төрээн Тывазының адыш ишти довураан арттырып каан. Ол дээрге-ле Михаил Бухтуевтиң төрээн чери-биле харылзаазының үзүлбези-дир. Үе болгаш ырак-узак хемчээлдер ооң маадырлыг чоруунуң дугайында чырык сактыышкынны чүлгүп шыдавазының демдээ болур.
Белоруссияның Күрүне музейинде маадырның авазы Раиса Семеновна Бухтуеваның чагаазы шыгжаттынган. Ында бичии Мишаның чажындан-на угаанныг, сонуургак турганын, чамдыкта мырыңай кижи тула бээр айтырыглар салырын бижээн. Дайын эгелей бээрге, ачазы фронтуже аъттаныпканда, Миша 7-ги класс соонда школага улаштыр өөренмейн, кады төрээн 7 дуңмазын азыражыр дээш, 15 харлыында ажылдай берген. Ол өг-бүлезиниң улуг дузалакчызы чораан. Оглу взвод командири турда, дыка хөй аныяктар Мишадан өөренип ап турган деп авазы бижээн.
Михаил Артемьевич Бухтуевтиң ады мөңгези-биле артар. Чеже-даа үе эртер болза, төөгүнү канчаар-даа аай-дедир коптарар болза, салгалдан салгалче ооң маадырлыг чоруу уттундурбас тураскаал болуп артып калыр.
Надежда КУУЛАР.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №46 2025 чылдың ноябрь 27