Башкы — эң-не хүндүткелдиг мергежилдерниң бирээзи. Кандыг-даа алдар-аттыг улустуң ындында башкы кижиниң ажыг дери бар деп болур. Сөөлгү үеде аныяк-өскенниң аразында башкыларны үнелевес, хүндүлевес чорук бар апарганы чажыт эвес. Ынчангаш республиканың аңгы-аңгы булуңнарында башкыларның ажыл-ижи болгаш ал-боду-биле таныштырар-дыр бис. Бо удаада Эрзин кожууннуң Кызыл-Сылдыс ортумак школазының аныяк башкызы Динара Баадырны силерге сонуургадыыл, эргим номчукчу.
Мөңгүн медаль болгаш кызыл диплом
Бөгүнгү маадырывыс Динара Баадыр 2021 чылда Тываның күрүне университединиң физика болгаш математика факультедин кызыл диплом-биле дооскан. Кызыл диплом кандыг-даа студент кижиге согур-душ бооп чедип келбес, кижиниң кызыл күжүнүң көргүзүкчүзү. Эрзин суурга ажылдакчы өг-бүлениң үш дугаар төлү болуп төрүттүнген Динара бичиизинден-не өскелерден ылгалып турар угаанныг, өөредилгеге салымныг кыс турган. Чүгле өөрениринге сундулуг эвес, а хөй-ниитижи, уран чүүлге-даа, спортка-даа, өөредилгеге-даа сонуургалдыг, кандыг-даа хемчеглерден чыда калбас, идепкейжи. Кожуун болгаш республика чергелиг эртем-шинчилел конференцияларынга, олимпиадаларга, спортчу маргылдааларга доктаамал киржип, кезээде шаңнал-макталдыг черлерни ээлеп чораан. Ынчангаш Динараның Кызыл-Сылдыс ортумак школазын 2017 чылда мөңгүн медальдыг доосканы чөптүг.
Аныяк башкы амгы үеде төрээн школазында математика башкылавышаан, чедиги класстың удуртукчу башкызы болуп ажылдап чоруур. Дээди эртемни чедип алгаш-даа, ол өөредилгезин уламчылап, ТывКУ-нуң баазазында магистратурада бот-өөредилге-биле улаштыр билиг чедип ап турар.
Төрээн школазының өмүнээзинден «Аныяк специалист» деп программага киришкеш, ТР-ниң Баштыңының грантызынга төлептиг болуп, 150 муң рубль акшаны деткимчеге алган. Ол дээрге аныяк башкының шын мергежил шилип алганының база бир бадыткалы-дыр. Шаңнал-макталды, деткимчени кижи ажылынга сеткилинден бердинип тургаш алыр дээрзи билдингир. Динара Баадырның амыдырал-чуртталгазындан, чедиишкиннеринден алгаш көөрге, ол салган сорулгазынга тура-соруктуг кыс.
– Башкы мергежил шилилгезиниң төөгүзүн чугаалап бээр силер бе, Динара Павловна?
– Бичиимден тура дуңмаларымны башкылап ойнаарынга ынак турган мен. Ынчангаш башкының ажылын сонуургап чорааш, чоорту келир үеде мергежилим кылдыр шилип алган мен. Школага эң-не ынак эртемнеримниң бирээзи математика турган. Ынчангаш кайы факультетче дужаап кирерил, кандыг эртемни шилип алырыл деп муңчулуушкун мээң мурнумга турбаан.
– Өөреникчилериниң кичээнгейин хаара тудуптар арга башкы бүрүзүнде бар боор аа, башкы?
– Ийе, башкы бүрүзүнүң бодунуң чажыт аргалары турары чугаажок. Мен эге дээрезинде чаа ажылдап эгелээш, янзы-бүрү аргаларны ажыглап шенээн мен. Чоорту өөреникчи бүрүзү-биле канчаар чугаалажырын, ажылдаарын билип эгелээр боор чорду. Амгы үеде өөреникчилер-биле ажыл үезинде чурум тударда, амыдыралдан чижектер ажыглап, чугааны чорудар апарган мен. Ажынып, кончуттунарының орнунга чижектерге көргүзүп, тайылбырлап эгелээрге, эки деп билип алган мен. Аныяк башкының арга-дуржулга киреринге хоочун коллегаларның база салдары бар боор чорду. Оларның чагыг-сүмези, боттарының эрткен оруунуң ужуралдары база рольду ойнаар.
– Уруглар бажыңга онаалгазын кылып, өөредилгеге сонуургалдыг болзун дээр болза, чүнү кылырыл?
– Хүн чурумун сагыыры – эң-не кол чүүл. Ынчангаш бичии уругларны хүн чурумун сагыыр кылдыр эгезинден тура өөредип алыры чугула. Оон ыңай онаалганы шын, меге-даа болза, ыяап-ла кылыр кылдыр чаңчыктырары чугула.
– Силерниң ажылдап турар школаңарда амгы үениң негелдези-биле дериттинген класстар бар бе? Школа силерге ажылдаарынга эптиг байдалдар тургузуп берип турар бе?
– Ийе, бар. Ийи класс амгы үениң дериг-херекселдери-биле дериттинген. Ында ноутбуктар болгаш принтерлер, интерактивтиг самбыра бар. А арткан сес классты телевизорлар-биле дерээн.
– Сөөлгү үеде ада-иелер ажы-төлүн хоорай школаларынга өөредиксээр апарган. Ооң чылдагааны чүдел?
– Уругларның чугаазының сайзыралы болгаш культуразы бедик деңнелде болзун дээш, ада-иелер ажы-төлүн хоорайже өөредип алыксаар. Хоорай биле көдээ школаның ылгалы чүгле өөреникчилериниң санында. Хоорайда бир класста, эвээш дизе, 25–30 уруг өөренип турар болза, суурда 8–10 хире. Кижи бодаарга, эвээш уруглар аразынга ажы-төлдү өөредип алыр болза эки ышкаш. Ынчалза-даа чамдык ада-иелерниң шиитпирлеп алыры сагыш ышкаш эвес болур. Мен бодаарымга, ол бүгү уругнуң өөренип турар черинден улуг хамаарылга чок. Чугаа сайзыралын болгаш культураны өске аргалар-биле сайзырадып болур. Чижээлээрге, орус, тыва дылдарга хөй номчуттунар. Дыштанылга үезинде ыңай-бээр чорудар дээш оон-даа өске.
– ТР-ниң өөредилге сайыдының медеглээни-биле алырга, Тывада 175 школаның 100-зүнде өөредилгениң шынары кудуку деңнелде болуп турар. Кандыг чылдагаан-биле ол даңзыже школалар кире берген деп санаар силер?
– Сөөлгү үеде хамчык аарыгның нептерээни-биле шупту школаларның өөреникчилери бажыңнарындан өөренип турганын билир бис. Бажыңдан өөренири биле школага кээп өөренири көңгүс ийи аңгы хевир-дир. Ындыг өөредилгениң база салдары бар деп бодаар мен. Ынчалза-даа бүгү чүве чүгле оон хамаарышпас. Школа бүрүзүнүң чылдагааннары аңгы-аңгы. Кол чылдагаан ада-иениң-даа, школада башкыларның-даа, өөреникчилерниң-даа өөредилгеге хамаарылгазы кошкак апарган деп бодаар мен. Уруглар кичээл үзүптер таварылгалар тургулаар. Ону дөзүнге чедир шыңгыы сайгарбазының уржуундан база бооп болур. Бирде өг-бүледе социал байдалдан, бирде өөренир хөңнү чогундан дээш хөй-ле чылдагааннар турар.
– Өөредилгениң шынарын бедидер дизе, кандыг ажылдар кылыр болза эки деп бодаар силер?
– Ада-ие, өөреникчи, башкы – ожуктуң үш дажы дег, өөредилгениң шынарын экижидеринге улуг рольду ойнаар. Школа биле ада-иениң аразында харылзааны күштелдирер.
Хөй кезиинде социал байдалы берге өг-бүлелерниң уругларының өөредилгези аскай бээри чажыт эвес. Ынчангаш шак ындыг өг-бүлелер-биле сырый ажылдаар. Ада-иени школаже хаара тудар, уруг-дарыының өөредилгезинге сонуургалды оттурар. Оларны янзы-бүрү класс шактарынче чалаар азы кады бир-ле хемчеглерни эрттирип организастаар болза, ада-иениң, башкының, өөреникчилерниң харылзаазы быжыгар.
Чаңгыс аай күрүне шылгалдаларынга (ОГЭ, ЕГЭ) уруг-дарыы-биле кады белеткенир, ажы-төлдүң хей-аъдын көдүрер, бүгү талазындан (моральдыг, психологтуг) деткимчени көргүзер. Ол ышкаш уругларның өөредилгезиниң шынарын бедидер дээр болза: бирээде, хүн чурумун шын тургузары чугула. Ийиде, онаалгаларын шын организастаары. Үште, уругну бот-башкарылгага өөредири.
Башкының шынарлыг кичээлдери база кол рольду ойнаар болбайн канчаар. Бир эвес башкы кижи кичээлдерин уругларга сонуурганчыг кылдыр эрттирер болза, кандыг-даа уругнуң хей-аъды бедип, өөредилгеге сонуургалы оттуп келир.
Ортумак класстарга Бүгү-российжи хыналдаларны (ВПР) болгаш чаңгыс аай күрүне шылгалдаларын (ОГЭ, ЕГЭ) дужааганындан база хамаарылгалыг болур деп бодаар мен. Уругларның база ада-иелерниң өөредилгеге хамаарылгазы арай багай бооп турар. Хостуг үени өскээр чарып турар. Школаларга уругларны янзы-бүрү бөлгүмнерге хаара тудар болза эки. Социал байдалы берге өг-бүлелерде уругларга оргтехника-биле дузалажыры база чугула. Чүге дээрге орулгазы эвээш өг-бүлелер ону садып шыдавас. Бо сөөлгү үеде нацпроект езугаар школаларга хөй компьютерлер, ноутбуктар берип турар, оларны-даа болза өөреникчилерге бажыңнарынга берип, боттарының билиин бедидер талазы-биле ажылды чүге чорудуп болбас деп. Бажыңдан өөренип турда, компьютер, ноутбук чок уруглар арай бергедээшкинге таваржып турган. Ол ышкаш кошкак өөреникчилер-биле башкылар эки сырый ажылдаар, бир-ле идигни бээр ужурлуг.
Айдың ОНДАР.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.