Тывага өртке удур онза чурумну май 31-ге чедир узаткан. Ооң кол-ла чылдагааны болза, республиканың девискээринде өрт айыылының бедик деңнелдиг болуп артпышааны болур.
Эрткен чылын хай-чагырга чок оттуң өжүнден 197 арга-арыг өртү болуп, ол 21 560,64 гектар черниң арга-ыяжын узуткаан, чедирген когаралдың түңү 200 сая рубль ашкан.
Тыва Республиканың Арга-арыг ажыл-агый яамызының баш удур бодап турары-биле алырга, 2023 чылда республикага ниитизи-биле 50 сая рубль чедир когаралдыг 87 хире арга-арыг өртү 12 муң гектар черлерге хөрлээлеп болур.
Амдыы дээрезинде, бо хүннерде, чүгле Каа-Хем кожууннуң Авыйган суурунуң барыын талазында чаңгыс өрт бүрүткеттинген. Ооң өжүрүлдезинде 24 кижини болгаш 5 техниканы хаара туткан. Өрттүң болганынга кижи буруулуг.
Неделяның дургузунда (май 15-тен 21-ге чедир) Россияның Арга-арыг камгалалының албаны чурттуң 49 регионунга 608 арга-арыг өртүн өжүрген. Эң хөй өрттер Свердловск, Новосибирск, Челябинск, Омск, Иркутск, Тюмень, Херсон областарга, Хабаровск, Красноярск болгаш Забайкалье крайларга болган. Арга-арыг өрттериниң болганының кол чылдагааннары – хову-шөлдерге, чурттакчылыг черлерге, оруктар кыдыынга эрткен чылгы кургаг сиген өрттеткени, өжүрбээн одаглар, арга-арыг кыдыынга болгаш ооң иштинге эът шиштээшкини болур. Мындыг чергелиг медээлерни ниити чуртка хамаарыштыр хөйү-биле киирип болур, аңаа буруулуг тала чаңгыс — кижи.
Чер-черлерде өртке удур хемчеглерни калбартып, буруулуг кижилерни тодарадып, эрге-хоойлу камгалаар органнар оларга хамаарыштыр хоойлуга дүүштүр торгаалдарны болгаш кеземче херектерин онаап турза-даа, өрт айыылы амыдыралывыстан чиде бербээн. Чылдан чылче өрттениривис, бойдус курлавырларывыс узуткаттынары уламчылавышаан. Кара өжегерээн өрттедир таварылгалар база барын социал бөлүктерде бижилгелерден, видеолардан көрүп, ол бүгүнүң херечилери болуп турар бис. Ук видеону көрген дораан хайгааракчы органнар буруулуг кижилерни, оларның ыңай-бээр халдып турган машиназын илередип туткан, хемчээн ап эгелей берген деп бижип турар.
Чүгле бо хүннү, бодунуң ажык-кончаазын бодаар кижилерни амыдыралывыста чок деп болбас. Чамдыкта олар кем-херек үүлгедикчизи бөлүглежилгениң даалгазы, күткүдүү, көгүдүлгези-биле хөделип турган болур. Акша-мөңгүннүң кылаңнаажы арын-нүүрден ажа берген болур-дур, ажы-төлүнүң келир үезин, аал-чуртунуң чогумчалыг чоруун бичии-даа бодавас. Ажырымчы сеткил деп чүве ол. Эртен-даарта арга-арыгның, оран-таңдының кежиин албаты чонум четтире бээр деп бодал чок.
Биске, Тывага, хамаарыштыр алырга, мооң мурнунда чылдарда Балгазынның хадылыг аргазын, чамдык черлерниң ыяш-дажын кара сагыштыг азы өжээн хараан кижилер өжегерээн өрттедип турганы билдинип келген. Ынчап келирге хамык бурууну хайгаарал черлеринче чууй кагган ажыы чок. Эрткен неделяда безин (май 15-тен 21-ге чедир) “Тываның национал парыгы” күрүнениң бюджет чериниң дыңнатканы-биле алырга, Бии-Хем кожууннуң «Тайга», Бай-Тайганың “Шуй”, Чаа-Хөлдүң «Шаңчы», Каа-Хемниң “Үш-Белдир” кластерлиг участоктарының күрүне инспекторлары даанган девискээрлеринге хыналда-рейд хемчеглерин чорудуп, өртке удур айыыл чок чоруктуң онза чурумунуң үезинде ол черлерде байдалды хынап чораан. Мындыг чергелиг үнүүшкүннерни олар өске-даа хайгааракчы органнар-биле кады чорудуп турарлар. Ол бүгү чамдык эки түңнелдерни берип турар: арга-арыгже кара туразында шургуур кижилерниң саны эвээжеп турза-даа, ам-даа кылыр ажылдар эңмежок. Эң-не кол чүүл – кижиниң угаан-медерелинге бойдуска хумагалыг хамаарылганы хевирлээри болуп артпышаан.
/ А. ХЕРТЕК.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
"Шын" №37 2023 чылдың май 23