Бо чайның изиг хүннеринде Улан-Удэ хоорай чедип, аян-чоруктуң кокпазы бисти Иволга хүрээзинге болгаш Байкал хөлге эккелген.
Байкал – Азияның төвүнде Чөөн Сибирь девискээринде турар, делегейде эң-не терең, Евразияда дус чок хөл бооп турар. Ооң онзагай талазы – арыг, кылагар суглуг, дириг амытаннар болгаш үнүштер-биле байлак хөл. Хөлдүң узуну 636 км, дооразы 25-тен 80 км чедир шөйлүп чоруткан. Байкал хөл Иркутск болгаш Улан-Удэ хоорайларның чоогунда туруп турар. Хөл боду бүгү талазындан даглар-биле бүзээлеттинген, оораш черде туруп турар. Барыын талазындан Приморье болгаш Байкал сыннары, а мурнуу талазындан Чөөн Саяннар, а чөөн чүгүнде Хамар-Дабан биле Баргузинск сыннары, а соңгу талазында Нижнеангарск сыннары чаттылып чоруткан. Байкалда 27 ортулук бар, эң-не улуу — Ольхон, ооң шөлү 729 кв. км шөйлүп чоруткан, узуну 71 км, дооразы 12 км. Хөл 25–35 сая чыл туруп турар дээрзин санап турар. Байкал хүнүн август айның улуг-хүнүнде демдеглеп турар деп билдим.
Байкал хөлде балык аймааның 52 хевири бар бооп турар. Оларның аразында эң-не нептереңгейи – омуль. Оон аңгыда кадыргы, сига, осетр, ала-буга, шортаннар база бар. Байкал хөлде куштарның 236 хевири демдеглеттинген, ооң иштинде сугга эштип турарларының саны — 2 . Хөл чоогунуң девискээринде адыглар, дилгилер, бөрүлер, киштер, чекпелер, черлик хаваннар бар. Хөлдү көөрге кыдыг кызыгаары көзүлбес, далайга дөмей.
Хөлдү долгандыр суурлар-ла хөй. Ында аян-чорук кылып келгеннерге бүгү-ле таарымчалыг байдалдарны тургускан болду. Бистиң бөлүк Горячинск хоорайга доктаап, ында чурттап турарларның ажыл-ижин, амыдыралын сонуургап көрдүвүс.
Хөлдүң бодунга-даа база изиг аржаан-биле долдунган бассейнге-даа каш удаа кирип, эжиндивис, балык-байлаңын-даа хаарып чидивис. Буряттарның даштыкы хевир-дүрзүзүн көөрге, биске дыка-ла дөмей чон болду. Эскергеним, оларның боттарының дылынга чугаалашканын черле дыңнавадым, чүгле орус дылга чугаалажыр болдулар.
ИВОЛГА ХҮРЭЭЗИ
Иволга хүрээзи Улан-Удэден 36 км черде, Хамар-Дабан дааның эдээнде, Үстүү Иволга суурнуң кыдыында, 3 га чер девискээрде турар. Хүрээ ламалары тибет эмнээшкин дузазын ажыглап, баш бурунгаар болу бээр чүүлдерни, болуушкуннарны тайылбырлаар астрологияны тургузуп турарлар.
Иволга хүрээзинде 8 аңгы хүрээ-хиит каттыжыышкынының бажыңнары бар, ында хөй-ле хүрээлер, ном саңы база Россия иштинде чаңгыс-ла шажын университеди бар, ында философия (бойдустуң, кижи ниитилелиниң болгаш угаан-бодалдың хөгжүлдезиниң ниити дүрүмнериниң дугайында эртем) болгаш чаңчылчаан тибет эмнээшкинни өөредип турар. Буддистерниң баштыңы, шажынчы Даши-Доржо Идигэловтуң ады мында онзагай черни ээлеп турарын айтып каайн.
1927 чылда, ол өлүрүнүң мурнунда, ламаларга 2 дилегни кылган: ол дээш эки мөргүүрүн болгаш ооң мага-бодун 30 чыл болганда шыгжаарын дилээн турган. Ынчалза-даа ол үеде Идигэлов боду дириг турганы-биле ламалар ооң чагыын кылбааннар. Ону боду билип кааш, мөргүлдерни кылып, номчуп олура-ла, өске эки оранче чорупкан. Ооң олурган мага-бодун өскертпейн, ол-ла хевээр арттыргаш, пөш саркофагга (мөчээн кижини орнукшудар даш хомду) орнукшудуп кааннар. 1957 чылда ону бир дугаар барып көөрге, ооң эът-кежинде кандыг-даа ирип үрелгениниң истери көзүлбээн болган. Ооң идик-хевин эде кедиргеш, ёзу-чаңчылдарны сагып кылганының соонда, база катап орнукшуткан бооп турар. Дараазында ону 1973 чылда база катап эдип кылган. 2002 чылда база катап көөрге, ооң мага-бодунда үрелиишкиннер чок боорга, ону экспертизага хынап көөрүн саналдааннар. Улуг шажынчы башкы Итигэловтуң чүстери шимчеп, эът-кежи чымчак болганын эксперттер тодараткан. Эксперттер ол ховар болуушкунну тайылбырлап шыдавааннар.
Бөгүн чоок-кавы регионнардан болгаш өске-даа чурттардан хөй-ле аян-чорукчулар, сонуургактар бо черже кээп, албан-биле 12-ги Пандито Хамбо-ламаның үрелбээн эът-кежин, мага-бодун көөр дээш кээп турарларның саны төнчү чок. Итигэлов бодунуң үезинде дуза дилээннерге дузалап, экини кылып чораан. Иволга хүрээзи улам-на сайзырап, каш чылдар бурунгаар эвээш бажыңнар турганындан улуг хүрээ-хиит болуп, шажын чүдүлгениң улуг өөредилге төвү апарган. 2500 чыл бурунгаар Улуг Будданың сөстерин катаптап, лама-башкыларның мөргүлү мында хүннүң-не дыңналып, чаңгыланып, тарап турары онзагай.
Бо кайгамчык хуулгаазын кижи – улуг шажынчы башкы Даши-Доржо Идигэлов дугайында онзагай чүүлдү билип алганым сагыш-сеткилде хөй-ле бодалдарны арттырганын чугаалавас аргам чок болган.
Раиса ОНДАР, Тываның улустуң башкызы, РФ-тиң Журналистер эвилелиниң кежигүнү.
Авторнуң чуруу.
“Шын” №28 2025 чылдың июль 24