Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, Россия Федерациязының өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, Улуг башкы аттың эдилекчизи, Бора-Тайга сузмузунуң эң хүндүткелдиг чурттакчыларының бирээзи Зинаида Калдар-ооловна Ховалыгга Башкылар хүнүнүң бүдүүзүнде ужуражып, чугаалажыр аргалыг болдум. Аравыста болган чугааны номчукчуларга сонуургадыйн.
– Зинаида Калдар-ооловна, удавас Башкылар хүнү – улуг байырлал уткуштур силерге байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер. Быжыг кадыкшылды, хөй-хөй өөрүшкүнү, ак орукту күзээр-дир мен.
Силерни Бай-Тайга чурттуг деп билир, таныыр мен. Чаңгыс чер чурттуум болгай силер.
– Ийе. Төк кээп дүжүп, арыг агаарын эң-не баштай тынганым ачы-буянныг төрээн черим – Бай-Тайганың Бай-Тал суур. Төрээн черим – төрээн ием деп чылдар эрткен тудум, улам ыдыктап чоруур мен. 1969 чылда Бай-Тал ортумак школазын дооскан мен. Башкы училищезин дооскаш, 1972 чылда Бора-Тайга ортумак школазынга ажылдап кээримге, 3-кү класстар берип каан. 1973 чылда бир дугаар өөреникчилеримни доостурдум. Бо-ла школада бежен ажыг чыл ажылдап тур мен.
– Башкы мергежилди канчап шилип алган силер, Зинаида Калдар-ооловна?
– Билиг берип, каңнап каан ынак школам – Бай-Тал ортумак школазы кижи бүрүзүнге эге школаның эргинин артап кирип турда, бир-ле дугаар хүлээп алган авазы дег эргим ынак башкызы уттундурбас. Мээң бирги башкымны Анай-оол Белек Иргитович дээр. Онгу классты Бай-Тал, Кызыл-Даг, Кара-Хөл суурлардан каттышкаш хөй өөреникчилер доостувус. Ынчангы башкыларывысты ам-даа адап, сактып, утпайн чоруур мен. Школавыс директору Бараат Иргитович Делег-оол, өөредилге эргелекчизи Семен Доржуевич Ховалыг, орус дыл башкызы Анчымаа Иргитовна Сонам, математика башкызы Мандыл-оол Мандан-оол Салчакович, география башкызы Кайгал-оол Салчакович Маңнай. Клазывыс башкызы Тула хоорайдан келген Людмила Сергеевна Коифман амыдыралдың делгем оруунче бисти үдеп каан. Башкыларымны магадап, хүндүлеп, чоргаарланып чорааш, башкы мергежилди шилип алдым. Башкы дег буянныг мергежил чок деп чүүлдү бодум 52 чыл ажылдааш, билип, өөреникчилеримниң дужуп келгеш, кужактаан чылыг куспаандан өөрүп, чалгынналып чоруур мен.
– Чаңгыс школада бежен ажыг чылдарда ажылдап чорууруңарның чажыды чүде деп бодаар силер, башкы?
– Ынак коллективимниң ачы-буянында деп бодаар мен. Бора-Тайга ортумак школазы республикада чогаадыкчы ажылдыг, мурнакчы школа болгай. Россия школаларының мурнакчы, эки ажылдыг школазы дээш 1 сая рубльдиң шаңналын алган школамга чоргаарланмас аргам чок. Байлак арга-дуржулгалыг, кончуг шыырак башкылар директорлап, школавысты удуртуп келгени өөрүнчүг. Эгин-кожа дуржулга солчуп ажылдап келген коллегаларым – Анзат Сүгеевна Кечил-оол, Кара-кыс Саяновна Биче-оол, Александра Бораевна Сарыглар, Елизавета Ооржаковна Тюлюш, Вера Денеевна Сарыглар, Лидия Хоолур-ооловна Монгуш, Розалия Бораевна Куулар болгаш өскелер-даа. Мындыг ажылынга бердинген, ак сеткилдиг эш-өөр-биле ажылдаар аас-кежиктиг болган мен.
– Көдээ суурга башкылар улуг харыысалгалыг хөй-ниити ажылдарынга үе-шагын берип чорууру билдингир херек. Ол талазы-биле чугаалап көрүңерем, Зинаида Калдар-ооловна?
– Күрүне мурнунга кол хүлээлгем – башкы ажылындан аңгыда, эмгежок хөй-ниити даалгаларын күүседип чоруур мен. Суурнуң Херээженнер чөвүлелин удуртуп, Бора-Тайга көдээ совединиң депутадынга соңгуттуруп чордум. Директорнуң кижизидилге, эртем талазы-биле оралакчызы тургаш, хөй аныяктарны организакчы, быжыг турушка өөредип келдим. Тыва дыл, чогаал эртемин башкылавышаан, Сүт-Хөл кожууннуң Туризм, чурт-шинчилел болгаш экология төвүнүң директору болуп, олут орбайн, ажылдадым.
– Чартык чүс чыл ажыр амыдыралын ажы-төлдүң өөредилге-кижизидилгези дээш билиин, күжүн берип ажылдап келген башкының шаңнал-макталдары-даа эмгежок болбас аргажок…
– Кожууннуң 60 чылдаанында ТР-ниң Чазаа «Улус өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы» деп бедик шаңнал-биле 2001 чылда мээң ажылымны үнелээн. 1998 чылда РФ-тиң Туризм төвү «Тыва Республикага уруглар ортузунга туризмни сайзыратканы дээш» деп хөрек демдээ-биле шаңнаан. 2011 чылда «РФ-тиң өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы» атты меңээ тывыскан. Сүт-Хөл кожууннуң хүндүлүг чурттакчызы мен.
– Өг-бүлеңер-биле таныштырып көрүңерем, башкы.
– Өөм ээзи Алексей Алдын-оолович Ховалыг база башкылап ажылдап чораан. Ам бистиң аравыста чок, «аъдының бажы» эрте-ле хоя берген. Ол уран талантылыг, мерген угаанныг, чону дээш бүгү күжүн берип ажылдап чораан башкы, ажы-төлүнүң ынак адазы чораан. Ол – ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг башкызы, РФ-тиң спортунуң хоочуну, кожуунга туризм төвүн, «Оргаадай» уругларның дыштанылга-кадыкшыл лагериниң тургузукчузу. Бир оол, бир кыстыг бис. Дөрт бичии кыстың, ийи чаптанчыг оолдуң кырган-авазы, кырган-ачазы болдувус.
– Доостурган өөреникчилериңерден кымнарны онзалап демдеглеп болур силер, Зинаида Калдар-ооловна?
– Ынча чылдар иштинде чеже өөреникчилерни доостурбаан дээр. Оларның аразында башкылар, эмчилер дизе-ле, кандыг-даа мергежилдиң кижилери бар. Дөгерезин адаары болдунмас. Оларның аразындан эртемденнерни адап көрейн. Ол дээрге филология эртемнериниң кандидады Саида Владимировна Кечил-оол, социология эртемнериниң кандидады Сылдысмаа Артуровна Сарыглар олар-дыр. Доозукчуларымның дө-герезинге чоргаарланыр мен.
– Хүн бүрүде ажыл-амыдыралыңар чон-биле кезээде тудуш башкы силерге быжыг кадыкшылды, чогаадыкчы чедиишкиннерни күзевишаан, база катап Башкылар хүнү байырлалыңар уткуштур «Шын» солуннуң хөй номчукчуларының мурнундан силерге изиг байыр!
– Улуу-биле четтирдим. Ынак солунувус «Шын» делгереп-ле турар болзунам – деп, башкы байырлашты.
Светлана БАЛЧЫР,
ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, «Шынның» хоочуну.
“Шын” №76 2024 чылдың октябрь 5