Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей суурга турган Хоочуннар бажыңын Чадаана хоорайже көжүргеш, 1975 чылда аңаа Хөндергей дузалал школазын ажыткан. Долу күрүне хандырылгазында ажы-төл өөренир ужурлуг тускай өөредилге албан чериниң ады тургустунганындан бээр каш-даа катап солушкан. Ындыг-даа болза эң кол угланыышкыны олчаан арткан. Ол дээрге кадыының байдалы кызыгаарлыг онзагай уруглар аразындан угаан-медерелинде хажыдыышкыннарлыг болгаш чедир сайзыравайн турар ажы-төлге таарыштырган тускай өөредилге программазы-биле амыдыралга белеткеп, боттарының харык-шинээниң аайы-биле өөредип, ниитилелге бодунуң туружун ээлеп шыдаар кылдыр өөредип-кижизидер школа болур. Бо хүнде ооң ады – ТР-ниң күрүне хандырылгалыг ниити-билиг өөредилге албан чери Кадыының байдалы кызыгаарлыг уругларның Хөндергей школа-интернады. Ында Барыын-Хемчик, Бай-Тайга, Мөңгүн-Тайга, Чөөн-Хемчик, Өвүр, Сүт-Хөл, Чаа-Хөл, Чеди-Хөл, Улуг-Хемден уруглар өөренип турар.
ССРЭ үезинде өөреникчилер саны 200 чедип, оолдар, уруглар чурттаар ийи аңгы интернат турган болза, чоорту өске кожууннарда ажыттынган тускай школа-интернаттарже кадыының байдалының аайы-биле тарай хувааганындан бо хүнде алдан ажыг уруг өөренип турар.
Арга-арыг кыдыы, арыг агаарлыг, оът-сигенниг, арыг суглуг чараш черде турары кадыы кошкак уругларга улуг ужур-дузалыг. Чазын, күзүн спортчу оюннар, турисчи слёт, «Алдын күс» байырлалы, күскү, кышкы, часкы аргаже экскурсиялар кижизидилге ажылының чаңчыл болган хемчеглери кылдыр чылдан чылче утка-шынары экижип кел-ле чыдар.
Тоску классты дооскан уруглар, оолдар тускай бөлүктерлиг ортумак өөредилге черлеринче кирип ап, тудугжу, бызаңчы, даараныкчы, повар, штукатур-маляр, слесарь, чечек ажаакчызы мергежилдерни чедип ап турар. Хөндергейниң школа-интернадын дооскаш, тускай эртемни чедип алгаш, катап-ла бодунуң өскен школазынга ажылдап чедип кээп турарлары-даа бар. Ада-чуртун камгалаары-биле тускай шериг операциязында киржип турар доозукчулар-даа, тайбың амыдырал дээш аңаа бажын салган маадыр ажылдакчылар-даа бар.
Эрткен неделяда, декабрь 12-де, школа-интернаттың 50 чыл оюн байырлыг байдалга демдеглеп эрттирген. Коллективтиң болгаш доозукчу, өөреникчи уруг-дарыгның мынча чылдар иштинде чедиишкиннеринге доктаап, уругларның хол-биле кылган ажылдарын, хүн бүрүде школачы амыдырал дугайында болгаш үндезилеттингенинден тура ажылдап чораан хоочуннарның фото-чуруктарының делгелгезин аалчыларга эптиг кылдыр белеткеп салган.
Байырлалдың хүндүлүг аалчылары болур хоочуннарны мурнуку одуругга олуртуп, бөгүнгү байдалын таныштырып, солун концертин өөреникчилери-биле кады башкылар, ажылчыннар бараалгаткан. Үре-түңнелдиг, эки ажылдап чоруур коллективтиң төлептиг кижилеринге ТР-ниң Дээди Хуралының, Өөредилге яамызының, «Сайзырал» психологтуг төптүң, Профэвилелдиң, Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының хүндүлел бижиктерин, өөрүп четтириишкиннерин тывыскан. Школа-интернаттың директору Саида Ондар, кижизидикчи башкы Уран Куулар «Чөөн-Хемчик кожууннуң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы», кижизидикчи башкылар Чойган Ондар, Айлаң Ховалыг «Чөөн-Хемчик кожууннуң алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг аттарга төлептиг болганнар. Байырлалдың хүндүлүг аалчылары кылдыр бүгү назынында школага ажылдап каан хоочуннардан аңгыда, оларның ажы-төлү чыглып кээп, чылыг сактыышкыннарны кылып, белек-селээн сөңнээн. Ада-иелер база бүдүн чылдың 9 айында ал-боттарының орнун солуп чоруур башкылар, ажылчыннарга өөрүп четтиргенин илередип, ажы-төлүнүң ийи дугаар бажыңы болган чылыг-чырык интернадынга сайзыралды күзеп, алгап мактаан. Коллегаларынга чедиишкиннерни күзеп, өөрүшкүзүн үлежири-биле Хөндергей ортумак школазының, Ак-Довурактың сөөк-даяа кызыгаарлыг уруглар школа-интернадының коллективтери аалдап келген. Оон аңгыда Хөндергей суму чагыргазы, «Херел» уруглар сады, Сат Манчакай аттыг көдээ культура бажыңы, Опал Агбаан-Шыыраповна Шулуу аттыг модельдиг библиотека, Чадаана хоорай чагыргазы болгаш чаңгыс чер чурттуг хууда сайгарлыкчылар, аңгы-аңгы чылдарда юбиляр албан черинге ажылдап чораан кижилер байырлалдың күзенчиг аалчылары болган.
Амыдыралга торулбайн, эртем-билигни чедип ап, ажыл-хожулдуг төлептиг кижилер кылдыр чурттаарынга белеткеп каар ачы-буянныг школа-интернаттың чартык чүс чыл болган байырлалы бедик деңнелге эрткен. Ында ёзулуг-ла сеткил-чүрээнден ажылынга бердинген, онзагай ажы-төлге ынак, чогаадыкчы кижилер ажылдап чоруур. Оларның аразында 40 чыл чедип турар, 30 ажыг, 20 ажыг чыл ажылдап чоруур мергежилдиң тергииннери эвээш эвес. Үениң негелдези-биле таарыштырган федералдыг өөредилге программазын ёзугаар уругларны бүгү талалыг сайзырадыр чымыштыг иштиң школазы моон-даа хөгжүп, тура дүшпейн, үе-биле деңге базар ужурлуг.
Надежда КУУЛАР.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №49 2025 чылдың декабрь 18