Ленинград хоорайның бүзээлелден хосталганының 76 чыл оюн таварыштыр акцияны көргеш, ол хоорайга 1967 чылда чораанымны сактып, бижиирин оралдаштым. Оон бээр 53 чылдар дургузунда чамдык чүүлдер узамдыгып, уттундура-даа берген боор-дур. Ленинградтың маадырлыг чонунуң тиилелгезиниң үнезин аныяк-өскенге чедирерин кызыттым.
1966-67 өөредилге чылында Шуй школазынга башкыларның комсомол эге организациязының секретары турган мен.Ол чылын Октябрьның социалистиг Улуг революциязының 50 чыл оюнга тураскаадып, хөй-ле ажылдарны кылырын комсомолдуң область болгаш район комитеттери бистерге, комсомолчуларга дагзып, оларның күүселдези дээш негелдени шыңгыыраткан.Ындыг ажылдарга пионерлер болгаш комсомолчуларны идепкейлии-биле киириштирип, тиилекчилерни шаңнап-мактаарын комсомолдуң комитеттери харыылап турган.Ол чылын республика чергелиг чарлаттынган кара металл кескиндизи (металлолом) чыыр конкурска бистиң школавыс 1-ги черни алган.Ооң-биле чергелештир, республикага революсчу, күш-ажылчы алдарның оруктары-биле аныяктарның, өөреникчилерниң турисчи походунга база тиилекчи болган бис.Ол дээш меңээ щаңнал кылдыр 1967 чылдың июль айда бүгү делегейниң аныяктарының Октябрь революциязының 50 чыл оюнга тураскааткан Ленинградка болур шуулганынга киржир эргени тывыскан.
Тывадан 4 кижи - ВЛКСМ обкомунуң секретары Д Л Тинмей , Барыын-Хемчик ВЛКСМ райкомунуң секретары Ока Монгуш, Туранның №1 школазының пионер дружиназының вожатыйы Ш Яровикова болгаш Бай-Тайгадан мен — шуптувус тускай форма хептерлиг, "Тувинская АССР" деп эмблемалыг, Красноярск таварааш, Ленинградка ужуп чеде берген бис. Бисти чылыг, ээлдек уткааш, "Надежда Крупская," "Алтай," "Т Шепченко," "Родина" деп теплоходтарның каюталарынга чыттырып каан. Бис — сибиржирлер, Красноярск, Иркутск болгаш ол чоок-кавының делегациялары чайгаар-ла бир баг апарган бис.
Барган кежээвисте-ле делегациялар эмблемаларын туткулап алган, 1000-1000 чараш, чалыы аныяктар, улуг Пушкинге алгаттырган Александрий Баганазын долгандыр делгем шөлдү долдур чыскаалыпкан. Чыылганнарның мурнунда бедик трибунада ВЛКСМ Төп комидединиң секретарлары Сергай Павлов, Чеснавичус баштадыр даштыкы делегацияларның баштыңнары көстүп келирге, адыш часкаашкыны диңмирей берген. Сергей Павлов чыылганнарга байыр чедирген соонда, элээн каш даштыкылар сөс алган. Чамдыктары орустап чугаалаар, чамдыктарының чугаазын очулдурукчулар эдерти очулдурар болду. Байырлыг кезек төнген соонда, музыка чиртиңейнип, танцы-сам эгелээн. Июль айның кыска дүнүн төндүр ойнап, хөглээн аныяктар, даң-хаяазында Ленинградтың кудумчуларынга марштап, патриотчу, революсчу ырылар ырлажып чоруп турда, даң адып келген.
Бистер Красноярскиниң, Алтайның, Тываның делегациялары ырлажып чоруп ора ,(Тиңмей, Ока, мен – үжелээн) "Дөге баарын" бадырыптывыс. Ийиги куплеттиң орту кирип чорувуста, ырывыстың аялгазын бүдүн чыскаал, марштаан дег, биске каттыжып, диңмиреди берди. Бис хей-аъдывыс улам бедип, үш эвес, үжен кижи шинчилиг ырлажып чордувус. Ол хүн дүъшке чедир дыштанып, чемненип алганывыс соонда, баштыңчыларывыс программаларны эккелди. Чурттар, регионнар, крайлар аайы-биле таарыштыр тургузуп каанын езугаар бистер, сибиржилер, тускай бөлүкте болдувус. Ол хүн бистиң-биле бир кезек делегация ССРЭ-ниң алдар-аттыг кижилери-биле ужураштывыс. Совет Эвилелдиң ийи дакпыр Маадыры Маршал Иван Конеп, легендарлыг ужудукчулар Иван Кожадуб, Алексей Мересьев, чогаалчы Борис Полевой, космонавт Беляев оларның чугаазын дыңнап, холун тудар аас-кежиктиг болдувус. Оларның-биле кады чурукка-даа тырттырган бис.
Ынчап турувуста база бир делегация чедип кээрге, бистерни теплоходка олурткаш, Кронштад, Шлиссельбург, Ораненбаум плаздармнары, Невский Пятачок болгаш өске-даа Ленинградты камгалаанынга улуг рольдуг болган камгалал черлерин көргүстү. Невский Пятачоктуң шериглери ийи чыл дургузунда дайзынны эрттирбейн, тудуп келген маадырлар-дыр. Ол хүн мырыңай орай ээп келдивис.
Даартазында бистиң бөлүүвүс "Амыдыралдын оруу" — Ладогаже чоруптувус. Бистиң-биле кады ийи, үш хире теплоходтарда делегациялар каттыштылар. Фашистер Ленинградты 1941 чылдың ноябрь 8-те долгандыр бүзээлеп, чурт-биле харылзаа оруктарын эжелеп апканда, Ленинградка аъш-чем чедишпестеп, аш-чут эгелээн. Ладога хөлдүң дожун ажыглап, орук үндүрерин Чазак шиитпирлээн. Фашистер чеже-даа артиллерия-биле боолап, самолеттар-биле бомбалап турда, маадырлыг чон орукту ажыдып, Ленинградче бүзээлээшкин чылдарында, 2300 тонна чүъктү ол хөлдү кежир дажыглаан, ооң 1500 тонназы чонга аъш-чем, продукт болгаш боо-чепсек. Ленинградтан 1 миллион 400000 кижилерни, оларның иштинде хөй чаштарны болгаш балыглаттырганнарны үндүрүп алыр аргалыг болган. Ол орук езулуг "Амыдыралдың оруу" болуп , төөгүге кирген. Бүүзээлээшкинниң 872 хонуктарында хоорайның маадырлыг чону дүн-хүн дивейн, аш-чутту тоовайн, туржуп-ажылдап, демисежип турганын, хөйү-биле херечилеп турар чүүлдерни көрген бис. Олар Совет Армияга муң-муң танкыларны, чүс-чүс дайынчы самолеттарны, хөй бооларны, октарны бүдүрүп турганы-биле фашистерни хоорайынче киирбээн, тиилеп үнген.
Путилов аттыг трактор заводунга баргаш, хөйнү көрүп, билип алдывыс.Ол заводту болгаш Кировский, Металлург, Большевик заводтарын дайын байдалынче киирип, өске заводтар-биле каттыштырып алгаш, кыска хуусаада 3000 ажыг танкыларны, 2500 машиналарны, хөй-хөй ок-чепсекти совет шериглерге бүдүрүп үндүргеннер.Ажылчыннар хүнде 120-150 грамм хлеб-биле амыдырап, аш-чуттан, аарыг-аржыктан суларап, барып дүжүп, станок чанынга өлүп-даа турганнар.Бүзээлеткен Ленинградка 633253 кижи аштан,16771 кижи бомбалаашкындан өлген.1941 чылдың ноябрь 17 дүнезинде №752 дугаарлыг баржа-биле Ладога хөлге1500 ажыг кижилерни кежирип чорда, фашистер боолаан түңнелинде, чүгле 200 хире кижи дириг үнген. Мындыг чүүлдерни кижи дыңнааш безин суларап, хөңнү баксырап, бергедей бээр чорду.
Маадырлыг, эрес-дидим чоннүң шыдамыының, тура-соруунуң ачызында, фашистерни тиилеп үнген чонга мөгейбес арга чогун билдивис. Ылаңгыя Ленинградтың ажы-төлүнүң быжыг тура-соруу кайгамчык. Олар улуг улус-биле деңге төрээн хоорайын камгалашканнар. Балыгланганнарга, аарыг азы сулараан кижилерге дузалап, боттары аштап, бергедеп чорааш-даа, чер четпес улустуң хлеб нормазын оларга чедирип, чемгерип, бөлүк-бөлүк болуп алгаш, хоорайга дежурныйлап, чырыктан маскировкаларны хынаарынга киржип турганнар. Ленинградтың көдээ суурларындан далган болгаш продукт аймаан аъттыг терге, шанак-биле сөөртүп киирер ажылга 12-14 харлыг оолдар, уруглар эрес-дидимин көргүзүп, улуг үлүг-хуузун киирген. Оларның келир үеже көрүжүн, Тиилелгеге бүзүрелдиин оларның бижип турган демдеглелдери көргүзүп турар. Он бир харлыг Таня Савичеваның дневниги кижилерниң сагыш-сеткилин доюлдуруп, ол бичии кижиниң тура-соруунуң быжыын, сагыш-сеткилиниң күжүн магадаан чоргаарал-биле чергелештир, өлүм-чидимниң, ажыг-шүжүг, муңгарал, кээргелдиң диргелиишкини хөрекке сыңмастап, ыглаарынче албадай бээр.
Бодап көрүңер даан. Долгандыр эргим, чоок кижилериниң өлүг мага-боттары, а Таня кара чааскаан, ону өлүм база кедеп чыдар. Кандыг-даа кижи дораан моорап, чүрээ туруптуп болур. Таня бодунуң болгаш кижилерниң келир үезин бодап, кижилер номчузун, билзин дээш, бичии холчугаштары-биле хана-карактыг кыдырааштың бир саазынын сес сый туткаш, карандаш-биле бижип турган. Баштай 4-5 одуруг, сөөзүредир күжү төнүп, 3 одуруг бижип шыдаан хевирлиг. Каң дег тура-соруктуг, хая даш дег чүректиг ол чаш уругга “Каменный цветок” деп тураскаалды Ленинградка тургускан.
Ол демдеглелдиң ишти мындыг хевирлиг
Женя умерла 28 дек в 12:30 ч 1941г.
Бабушка умерла 25 янв в 3 ч дня 1942г.
(Балалчак) умер 13 фев в 2 ч дня 1942г.
Лека умер 17 март в 5 ч дня 1942 г.
Дядя Миша 10 мая в 4:30 ч 1942г.
Мама 13 мая в 7:30 утра 1942 г.
Савичевы умерли. Осталась одна Таня.
Бо дневникти көрүпкеш, кандыг-даа кижиниң карааның чажы чайгаар төктүп, ыглай бээр болду.
Дараазында хүн бистерниң сагыш-чүрээвисти муңгаралдан чартыктырып, оожургадыр дээн хевирлиг, Ленинградтың онза, чараш черлерин, тураскаалдарын көргүскен. Эрмитаж, Медный всадник, крейсер Аврора, Василевский ортулуу, Петродворец, Путилов заводунга Т-150 тракторну кылып турары, "Ленинградтың камгалакчылары" деп панорама, Нева болгаш Ладога эриктерин дургаар хөй-хөй тураскаалдар... Пулков бедиктеринге шериг өөредилгезин магадап, алдарлыг "Катюшаны" аңаа көрдүвүс. Теплоходка, автобустарга хүнзедир чоруп кээривиске, кежээ Петродворецке ужуражылга болур дээн. Кежээлерде тоолзуг чараш Петродворецке "Чалыы назын делгерезин", "Холуң берем, ырак өңнүк" деп темаларлыг ужуражылгаларны эрттирип, делегей аныяктарының билчип, чоокшулажырынга улуг идигни Ленинград шуулганы берген.
Ол хүн Шериг-Далай флодунуң хүнү турган. Нева хемге шериг парадының сөөлүн көрүп тургаш, өөрүмден чыдып калган болдум. Ам канчаар, ол чыскаал-парадты төндүр көрдүм. Аштаксай-даа берген болдум. Бир столоваяга чемненгеш, үнүп бар чорумда, швейцар мени кыйгырды. Көөрүмге, саазында ораап каан бичии борбак чүве тудуп алган, чанымга келгеш: "Сынок" дээш чугаалады: "Хлевиң ап ал. Бисте хлеб октап болбас, оглум. Бис, ленинградчылар, 900 хонуктар дургузунда өлүм-чидимни, бүзээлээшкинни, аш-чутту көрген бис. Бо хире хлебтиң үнези миллион кижилерниң амы-тыны-биле деңнежип турар. Бүзээлээшкин үезинде аш-чуттан, ок-боодан, бомбалаашкындан миллион кижи амы-тыннындан чарылган. Ынчангаш бо хире хлебти "бүзээлээшкин хлеви» дээр" — деп, оожум чугаалап, карааның чажын тырттынып тур. Мен чүнү-даа ыыттаар харык чок, көжээленип калган "мелегейимни, чөгенчиимни" деп бодап турумда, ораап каан хлебти мээң холумга тутсуп кааш, калгып чорупту. Ол хлеб дээрге мээң столоваяга дижим аарааш, каапканым бичии хлеб кадыы болду. Столоваядан үнүп келгеш, ол улгадып, назыны дөгүй берген кижиниң кээргенчиг, мунгаранчыг чугаазындан ээдереп, баар уг-шиим безин тыппас хире апарган турумда, студент хевирлиг аныяк оол чанымга келгеш, канчап барганымны айтырды. Ооң эскериичелин кайгаан мен. Мындыг-мындыг кижи мен деп ужурун чугааладым. Дораан троллейбуска мени олуртупкаш, мээң-биле кады чорупту. База бир өске троллейбус солуп чорааш, элээн болганда, ам-на теплоходум танып кагдым.Чааскаан чораан болзумза, тыппас-даа чыгыы боор мен деп бодап келгеш, улуу-биле өөрүп четтиргенимни илереттим. Ленинградчыларның ээлдек, кижизиг, культурлуг сагыш човаачалын бо ийи таварылгадан көргеним бүгү назынымда уттундурбас болуп арткан.
Теплоходка келиримге, өөрүм ында чок, Петродворецте хевирлиг. Удуур дээш чыдып алдым. Удуттунмас. Ол дээш миллион кижилер амы-тынын берген Ленинградтың, ооң маадырлыг чонунуң, тиилеттирбээн чоннуң дугайын бодап, удуп чадап чыдырымда, өөрүм чедип келди. Ужуралдарым чугаалап, кырган швейцарның меңээ тутсуп бергени "бүзээлелдиң хлевин" үлежип чидивис. Ындыг амданныг, чаагай хлеб чип көрбээн ышкаш болдум. Ол-ла хевээр, столоваяга азы бажыңга-даа чемненген соонда, хлеб арттырар кижилерге "бүзээлелдиң хлевиниң" дугайын чугаалап чор мен.
Ким-оол САРЫГ-ДОНГАК,
Тыва Республиканың алдарлыг башкызы,Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.