Тывага 2024 чылда республика бюджединиң күүселдезиниң түңнелдериниң дугайында хөй-ниити дыңнаашкыннары болуп эрткен. Республика Чазааның киирген отчедун сайгарып чугаалажырынга Дээди Хуралдың депутаттары, Саналга палатазының, хөй-ниити организацияларының, ол ышкаш федералдыг, регионалдыг болгаш муниципалдыг удуртулга органнарының төлээлери киришкен.
Экономика сайыдының бирги оралакчызы Снежана Ховалыг база саң-хөө сайыдының оралакчызы Айдыс Монгуш бюджет күүселдезиниң делгереңгей сайгарылгазын депутаттарга таныштырган. Бюджеттиң орулгалар кезээн 67 млрд 818 сая рубльга күүсеткен, 2023 чылдың деңнелинге көөрде 12 хуу өскен, чарыгдалдар талазы – 67 млрд 935 сая. Орулгалардан чарыгдалдарның түңү 117 сая рубль хөй болган азы бюджет хоойлужудулгазы-биле чөпшээреттинген чедишпес хемчээл он катап эвээш.
Эрткен чылга деңнээрге, 3 млрд рубльге азы 16,60 сая рубль үндүрүглер база үндүрүглерге хамаарышпас орулгалар кирген. Бодунуң орулгаларын өстүргениниң талазы-биле Тыва Сибирьде 2-ги черни, чуртта 21-ги черни ээлээн. Экономиканың боттуг сектору – даг-тывыш бүдүрүлгелери, тудуг комплекизи, болбаазырадылга бүдүрүлгези, садыг-саарылга, энергетика бүгү орулгаларның чартыындан хөй кезиин хандырган. Чижээ, болбаазырадылгадан орулгалар 1,6 катап, ажыктыг казымалдар тывыжындан – 1,7, тудугдан 2,5 катап өскен.
Федералдыг бюджеттен эгидилге чокка кирген орулга кезээ база 8,5 хуу азы 4,5 млрд рубльге өскен. Ол дээрге национал төлевилелдерже Тываның киржилгезин калбартыр, күрүне программаларынче регионалдыг төлевилелдерни камгалап киирер дээш, республика Чазааның кылып чоруткан ажылының дорт түңнели-дир. Оон аңгыда муниципалдыг деңнелде үндүрүг чурумун элээн быжыглаанын саң-хөөчүлер демдеглээн. Чыылда планын күүсетпээн чаңгыс-даа кожуун чок. Хөй кезии ону ажыр күүседип, тус чер бюджеттеринче орулгаларны ортумаа-биле 20 хуу улгаттырган.
2024 чылда республиканың чарыгдалдары 68 млрд рубль хире болган – ооң мурнунда чылга деңнээрге, 5,6 млрд хөй. Оларның үштүң ийи кезии, азы 45,2 млрд ажыг рубльди социал адырже – өөредилге, кадык камгалалы, хереглелдиг кижилерге төлевирлерже угландырган. Россияның Президентизиниң даалгазын боттандырып, ол акша-хөреңгиниң көвей кезиин бюджет адырында ажылдап турар кижилерниң акша-шалың төлевиринче, индексациязынче, ол ышкаш социал дуза чедирилгезинче үндүрген.
Саналга палатазы хөй-ниити дыңнаашкынынче киирген илеткелден бюджет акша-хөреңгизиниң чарыгдалында улуг хажыдыышкыннар тыппаан. Контроль-хыналда органы чарыгдалдар чөптүг болганын демдеглээн. Республиканың Чазаа чээли алырының болгаш күрүне өрезин улгаттырарының байдалдары турза-даа, бюджеттиң чедишпес кезээн хандырган.
Дыңнаашкынның киржикчилери 2024 чылда 14 млрд рубльдан эвээш эвес акшаны хөгжүлде бюджединче ажыглаанын эки деп демдеглээн. Ол акша-хөреңгиниң көвей кезиин Тываның экономиканың кол адырларынче киирген. Ол дээрге оруктар, транспорт, энергетика болгаш көдээ ажыл-агый, ол ышкаш чуртталга-коммунал ажыл-агыйы дээн ышкаш кижилерге херек адырлар-дыр. Оон аңгыда келир чылдарда ажыктыг инвестиция төлевилелдеринче, чижээ, самолеттар септелгези, суггарылга системаларын катап тургузары, регионнуң ветеринария албанын калбартыры дээш оон-даа өске адырларны шилээн.
Сайгарылга үезинде парламент депутаттарындан, тускай угланыышкынныг комитеттер даргаларындан, хөй-ниити төлээлеринден база өске-даа киржикчилерден санал-оналдар кирген. Чуртталга бажыңнарын, школаларны, уруглар садтарын тударынга, социал деткимчениң аңгы-аңгы хемчеглеринге ол хамааржыр. Ындыг-даа болза, Чазак шупту бергелерни ажып эртип, бүгү социал хүлээлгелерин күүседип, чаа саң-хөө чылынга чогумчалыг курлавырны тургускан деп чугааның киржикчилери түңнээн.
ТР-ниң Чазааның парлалга албаны.
«Шын» №22 2025 чылдың июнь 12