Февраль 2-де Кызылдың Аныяктар өргээзинге “Төрээннерим–эргимнерим” деп Өг-бүле чылынга тураскааткан шуулган болуп эрткен. Аңаа ТР-ниң эрге-чагыргазындан, яамылардан удуртукчулар болгаш хөй-ниити организациялардан төлээлер, аныяк болгаш үлегерлиг өг-бүлелер киришкен.
Шуулган эгелээр мурнунда Аныяктар өргээзиниң фойезинге аңгы-аңгы: өг-бүлениң үнелиг чүүлдери, чаңчылдары, оларның хостуг үезин шын ажыглап билири, кадыкшылын быжыглаары, бажың ажылының болгаш кижизидилге айтырыгларының дугайында интерактивтиг шөлчүгештерге болгулаан оюн-тоглаа, викториналарга шуулганга келген өг-бүлелер идепкейлиг киришкен. Оларның аразында уруг-дарыын эдерткен аныяк-даа, хөйге билдингир үлегерлиг-даа өг-бүлелер бар.
“Төрээннерим–эргимнерим” деп шуулганның баштайгы сөзүн РФ-тиң Чазааның Даргазының оралакчызы Татьяна Голикова алгаш, сценада аскан экрандан видео дамчыштыр чыылганнарга байыр чедирген.
“Темалыг чыл бүрүзү онзагай. А Өг-бүле чылы–канчаар-даа аажок чугула. Чүге дээрге кижи бүрүзүнге хамааржыр чыл. Өг-бүлеге эки мөзү-бүдүштүг болурунга, ынак болурунга, энерел сеткилдиг кээргээчел чорукка кижизидер болгай. Кижи бүрүзү өг-бүле дугайында аңгы-аңгы сактыышкыннарлыг. Ынчалза-даа чаңгыс чүүлге шупту каттыжып кээр бис – өг-бүле дээрге биске шуптувуска эң-не үнелиг чүүл. Ынчангаш Өг-бүле чылын өске темалыг чылдардан аңгыда, ийи удаа демдеглеп турар чылдагааны ол. Хөй салгалдарлыг, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни бистиң чуртувуста кезээде үнелиг чүүл кылдыр санап келген.
Россияда сөөлгү 20 чыл дургузунда хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң саны ийи катап көвүдээн. Бо хүнде ындыг өг-бүлелерде 7,4 сая ажы-төл өзүп турар. Бо чарлаттынган чылда улуг ажылды чорударывыс көрдүнген. Бо чылын Россияның 2030 чылга чедир демографтыг политиказын экижидер талазы-биле чугула документини регионнар-биле демнежип тургаш, белеткээр ужурлуг бис. Бо ажылче эртемденнер, демографтар, эксперттерден аңгыда, ада-иелер хаара туттунган болур. Өг-бүле чылы дээрге чүгле документилер-биле ажыл эвес, а өг-бүлениң девискээринде бүгү-ле чүүлдер эки болурунуң дугайында кол чугааны чорудары-дыр. Сеткилим ханызындан Өг-бүле чылы кижи бүрүзүнге эң-не эки сактыышкыннарны арттырар болурун күзедим. Аас-кежикти, кадыкшылды, ынакшылды, өг-бүлеңерде бүгү-ле чүүлдерге чедимчени күзедим!”
Ооң соонда ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар сөс алгаш, Чазак Даргазы Владислав Ховалыгның мурнундан байыр чедирген.
“Бистиң чуртувус – чаңгыс улуг өг-бүле. Мында янзы-бүрү омак-сөөктүг чоннар чүс-чүс чылдар дургузунда эп-чөптүг чурттап турарлар. Оларның тускайлаң культуразын, дылын, ёзу-чаңчылдарын Россия каттыштырып турар. Кажан бо хире улуг күрүне демниг турда, кандыг-даа бергелерни ол ажып эртер” – деп, Күрүне Баштыңчызының сөзүн киирип чугаалааш, Тываның хөй омак-сөөк чоннары Россияда хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер талазы-биле мурнуку одуругда чоруп турарын демдеглээн.
Ол ышкаш Орлан Сарыглар бистиң республикада чаш уругларның төрүттүнүп турарының талазы-биле Россияда ийи дугаар черде турарын дыңнаткан. Россияда ортумак назын 40,4 турда, бистиң республикада – 30 хар болуп турарын, ниити чурттакчы чоннуң 31 хуузун олар тургузуп турар деп демдеглээн. Оон аңгыда, 96 муң өг-бүлелерде 123 ажы-төлдү кижизидип турары, ол дээрге ниити чурттакчы чоннуң 35 хуузун уруглар тургузуп турарын база дыңнаткан.
Ниитизи-биле бүгү чуртта ие-чаштың камгалалы, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни деткиири – ниитилелдиң болгаш күрүнениң мурнай шиитпирлээр айтырыглары деп, ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызы чугаалаан.
Өг-бүлелерниң быжыг туружу – тускай шериг операциязының киржикчилерин болгаш оларның өг-бүлелерин деткииринге улуг рольдуг дээрзиниң бадыткалы -дыр деп ол чугаалаан.
Москвада эртип турар Бүгү-делегей чергелиг “Россия” деп делгелгеге чарлаттынган Өг-бүле чылын “Төрээннерим–эргимнерим” деп шуулган-биле ажытканын сагындыргаш, аңаа Кызылдан Дамдыннарның өг-бүлези Тываны төлээлеп киришкенин чарлааш, оларны сценаже чалап үндүрген. Оларның “Төрээн чуртун эки билирлер” деп номинацияга тиилекчи болган 29 өг-бүле аразынче киргенин база онзалап демдеглээн.
Дамдыннарның өг-бүлези чыылганнарга байыр чедирген соонда, Республиканың ХБАБ эргелелиниң даргазы Татьяна Москаленко Бүгү-россияның өг-бүле одааның сүлдезин сценаже байырлыг байдалга үндүргени, чыылганнарга сонуурганчыг болган.
Болган хемчегге колдуунда хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер киришкен. Оларның бирээзи он ажы-төлдүг Кызыл хоорайның чурттакчылары Елена, Орлан Ширимелерниң өг-бүлези. Оларның уругларының эң улуу–32 харлыг, бичиизи–10 харлыг. Бо өг-бүледе эң-не кол чүүл–кижи бүрүзүнүң күзелин дыңнап, удур-дедир билчири деп санап турарлар. Чаа чылды шупту уткууру–Ширимелерниң өг-бүлезинде чаагай чаңчыл. Ажы-төлү салют адып, даштыгаар үне бээрге, ада-иези шиви адаанга белектерни салыптар. Ынчан байырлалдың "хуулгаазыны" улам күштелир деп, уругларның авазы чугаалаан.
Владимир Тулуш, олимпийжи курлавырлар училищезиниң директору:
– Бөгүн “Төрээннерим–эргимнерим” деп дыка улуг ужур-уткалыг шуулган-дыр. Бистиң республикавыста хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер хөй болгай. Бир дугаарында, төрээн чоок кижилери чаш кижиниң кижизидилгезинге улуг салдарны чедирер болганда, өг-бүлелерже кичээнгей улуг болуру чугула. Бо кончуг үезинде болуп турар хемчег деп билип тур мен. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бо чылды Кадыкшыл чылы кылдыр чарлаан, а Президентивис Владимир Путин Россияда Өг-бүле чылы кылдыр чарлаан. Ынчангаш келир үе дээрге-ле бистиң ажы-төлүвүс болганда, кадык-чаагай болгаш быжыг өг-бүлелер көвей болур болза, күрүневис база күштүг болур. Амы-хууда бодумнуң өг-бүлемде улугну–улуг, бичиини–биче деп хүндүлеп көөрү чугула деп санаар мен. Ол ышкаш бот-боттарынга ынак болуп, эки билип, хүндүлежип чоруур болза-ла, өг-бүле кижизидилгези күштүг боор, дээштиг боор деп санаар мен.
Хемчегни өске-даа солун концерт номерлери уламчылаан.
Төнчүзүнде интерактивтиг шөлчүгештерге идепкейлиг киришкен өг-бүлелерге тус-тузунда шаңналдарны тывыскан.
К. МОНГУШ.
Ада ТЮЛЮШ, Чингис СААЯНЫҢ тырттырган чуруктары
“Шын” №8 2024 чылдың февраль 3