Кижиниң бурганы, чүдүлгези ооң сагыш-сеткилинде деп мерген угаанныглар шаг-төөгүде-ле сөглеп каан.
Бурганы, чүдүлгези боттарының сагыш-сеткилинде деп угаап билбээнинден кижилер оларга ынанышты, идегелди, бүзүрелди сөңнеп болур черлерни шаг-төөгүден бээр дилеп, харын-даа мырыңай боттары ындыг черлерни тудуп ап, аңаа барып мөгейип, чалбарып келгеннер. Ындыг черлерге хүрээлер, дуганнар, субурганнар, дагылгалар кылып турар черлер база хамааржыр.
Сөөлгү 20-30 чылдарның дургузунда республикага хүрээлер, субурганнар элээн хөйү-биле туттунган. Ооң уламы-биле Тываның дагларының бедик баштарынга Будда бурганның дүрзү-хевирин тургузар дээш өске-даа, амгы үениң сөс-домаа-биле алыр болза, чүдүлге төлевилелдерин чогааткан болгаш боттандырган. Олар шажын-чүдүлге, төөгү, эртем-билиг болгаш турисчи ужур-уткалыг болганы база билдингир.
Ынчалза-даа сөөлгү үеде шажын-чүдүлгеге, хам-ламаларга чамдык кижилерниң хамаарылгазы өскерлип турары илдең апарган. Ол өскерилге кижилерниң мөзү-бүдүжү болгаш Тываның агаар-бойдузунуң камгалалы-биле харылзаалыг. Ламалар мөргүлдерни тываларның барык шуптузунга билдинмес төвүт дылда номчуурунуң, хамнарның бөлүк-бөлүү-биле хамнап турары, кадактарны каяа-даа баглап, олар бок апаары, артышты кам-хайыра чокка чулуп, ону шажын-чүдүлге ёзулалдарынга хөйү-биле ажыглап турарынга дээш-ле шажын-чүдүлгеге хамаарышкан бижимелдер социал четкилерде эңдерик.
Бо чылдың июнь айның эгезинде Бай-Тайганы дагып турда, дагылганы канчаар эрттиргенинге, черле ынчаш шажын-чүдүлге болгаш ёзулалдарга хамаарыштыр бижимелдер социал четкилерге хөй көстүп келген.
Оларның чамдыызы бо.
Натали Моңгуш: “Улуг бедик Бай-Тайгавыс кыры аартап, хириге-даа берген ышкаш. Чеже кадак баглап каан чүвел. Шаандан тура тус черниң чону Бай-Тайганың уунче чалбарып, чажыын чажып чораан. Оон сарыг шажынның киржилгези-биле дагый берген болгай, ол база тускай политика, шажынны нептередип тарадырынга, чонну хаара тударынга эптиг байдал турган боор”. Алдын Херел: “Төөреп барган улус-тур бис харын. Хам, ламалар шуут үен барган, та сайзырап турары ындыг чүве. Тыва дылывыска чалбарып чораанывыс-ла дээре боор. Ол өске тибет, индий ламалар биске та чүнү номчуп орар чүве кым билир ону”. Чечек Байкара: “Хамнар-даа, ламалар-даа артышты дыка-ла төтчеглеп турарлар-дыр, ам бир каш чыл эртсе, хайыраан үнүжүвүс ховартап, чок боору магатчок”. Айдыс Степановна: “Бай-Тайга кырын дагывайн турда, агаар-бойдус дыка эки турган, чайын суггур чаашкын чаап, кыжын ак харын чаап. Дагылга деп чүве 2010 чылдан тыптып эгелээрге, агаар-бойдус безин өскерлип, Бай-Тайга, Барыын-Хемчик кожууннарны чаъс, хар ояар апарган, оът-сиген чок, куу довурак. Моон сонгаар ону дагыырын соксадыр болза эки-дир, ону бокталдырып, өңнүг пөстер азып...”. Владислав Данзы-Белек: “Дириг ыяштар “боостаалап”, чер-чурт бокталдырбаалыңар, тыва чонум, ол кадак деп синтетика пөстер Тывавысты шыва алыр дей берди, кайда-даа эңдере бокталып, хирленип калган”. Аржаана Хертек шуут-ла кыйгырыг салган: “Кадак сөөртпеңер! Кадак сатпаңар! Кадак аспаңар!”
Тываның девискээринде төөгүнүң, культураның болгаш шажын-чүдүлгениң тыва чонга ыдыктыг черлери эвээш эвес. Делегей чергелиг үнелиг тураскаал Чаа-Хөл кожуунда Сүме дагның ужунда хаяга, төөгүчү эртемденнерниң шинчилеп тодаргайлааны-биле алырга, 1260 – 1368 чылдар үезинде оюп сиилбээн Авыда бурганның дүрзү-хевирин Саян-Шушенск ГЭС-тиң суу хөме ап, ону оюп сиилбээн даш чоорту буступ эгелээрге, Авыда бурганның дүрзү-хевириниң хоолгазын Сүме дагның бедиинде хаяга оюп сиилбээш, ынаар үнер орукту кылган.
Чоннуң “Бурган-Даа” деп адай бергени бо чер чүгле Чаа-Хөл кожууннуң эвес, а бүгү Тываның шажын-чүдүлге болгаш турисчи ужур-дузалыг онзагай булуңу апарган. Эң ылаңгыя чайын Бурган-Даандан Чаа-Хөл кожууннуң делгемнериниң каас-чараш бойдузун, Саян-Шушенск ГЭС-тиң суг шыгжамырының хөөлбээн көрүп, ооң чылыг суунга эштип, дыштанып ап болур.
2020 чылдың август айда болуп эрткен республика чергелиг аныяктар шуулганынга Барыын-Хемчик кожуундан Айыран Күжүгет "Күзелдерниң чадазы" деп төлевилелди чедиишкинниг камгалаан. Үттүг-Хаяже демир-бетон орукту тудуп үндүрген. Республиканың чурттакчы чону аңаа аажок таарзынган. Ынчалза-даа Үттүг-Хаяже "Күзелдерниң чадазын" тудуп үндүргенинге таарзынмаан кижилер база эвээш эвес.
“Ыдыктыг черлерже үнери ужурлуг боор чүве. Кызыл дерин төп чорааш, берге оруктап ынаар үнер. Беленин харап, ак оруктап ынаар үнген кижилерге аза-четкер чүктениптер. Ынчангаш чаданың херээ чок боор, ыдыктыг чер канчаар турган-дыр, ол-ла хевээр турар болза эки боор” деп Айнаш Ооржак Барыын-Хемчик кожуун чагыргазының албан ёзузунуң арнынга бижээн.
“Чайгаар бүткен ыдыктыг черлерни өскертип болбас!!! Чуттуг, чурум чок боттарывыс соовус, мурнувус аштап-арыглап, оран-таңдыларывыска анаа чүдүп чорбас бис аан” деп Марина Кыргыс хомудаан.
Ындыг бодалдарда чөптүг чүве бар деп болур. Бодум хуумда Үттүг-Хаяга ийи катап четкен мен. Совет үеде ол хаяны кым-даа ыдыктыг дивейн, бойдустуң онзагай бүдүжү деп сонуургап турган чүве. Бөлүк журналистер чеде бээривиске, ооң ишти арыг, чүгле одаг орну бар чорду. 2010 чылда таныш-көрүжүм кижилер-биле кады чордум. Олар бажың-балгат садып алыр херээ бүтсүн дээш, чон ыдыктыг деп чүдүй берген Үттүг-Хаядан кежик дилеп ап чорааннар. Ойнаарак машиналар, ойнаар-кыстар дээш Үттүг-Хаяның иштинде бок апарган чүүлдер-ле эңдерик болду. Үттүг-Хаядан кежик дилээн чагааларны безин кыстырып каан. Кижилер бо хаяга колдуунда боттарының ажык-дүжүүн бодааш кээп турар деп бодал ынчан сагыжымга кирген.
Оран-таңдызындан кежик дилээн кижиниң угаан-сагыжы, ал-боду-даа арыг боор деп чугаа бар-ла болгай. Угаан-сагыжы, ал-боду-даа аңаа дүүшпес, ыдыктыг черлерден ажык-кончаа алыр сеткилдиг, ону хүндүлевес, бок-сагын аңаа октапкаш баар кижилер бистиң аравыста бары хомуданчыг.
Черле ынчаш оваалар, субурганнар дээш чоннуң чалбарып баар өске-даа черлеринде кадактар, чаламалар, хей-аът туктары бок-сак аразында хөйүн кижилер эскерип турар.
Барыын-Хемчикте Үттүг-Хая, Чаа-Хөлде Бурган-Даанда, найысылал Кызыл хоорай чоогунда Дөгээ дагның шыпшык бажынга Шакьямуни Будданың дүрзү-хевири дээш кижилер барып сонуургап көрүп, чүдүп турар өске-даа черлерде боктуң көвүдээнин чурттакчы чон дүвүреп демдеглеп турар. Ону аштаары тус чер эрге-чагыргаларының “бажының аарыы” апарган. Ол черлерде бокту өйлеп-өйлеп аштап, машина машиназы-биле үндүр сөөртүп турар.
Дөгээ даг шаг шаандан бээр тус черниң чурттакчыларының ыдыктыг черлериниң бирээзи. Ооң хаяларында эрте-бурунгу чурукчуларның оюп сиилбээн чуруктары бар. Шакьямуни Будданың дүрзү-хевирин көрүксээн, аңаа мөгейиксээн кижилер көвүдээнде, ол чуруктарның салым-хуузу кандыг апаары база дүвүренчиг.
Тываның девискээринде ыдыктыг болгаш онзагай бедик черлерге чүдүкчүлер болгаш аян-чорукчулар чедеринге, чалбарыырынга, харын-даа мырыңай дыштанырынга таарымчалыг байдалды тургузуп турары эки ажыл-херек болбайн аан. А бис, кижи бүрүзү, сагыш-сеткиливистиң арыг, чаагай сүзүүн быжыглаар, буянныг үүле-херекти бүдүреринге белен ужурлуг болгу дег бис. Ындыг үүле-херектиң бирээзи — төрээн Тывавыстың девискээри, агаар-бойдузу арыг болуру.
Чогум черле сүлде-сүзүүвүстүң, шажын-чүдүлгевистиң бедии кайдал? Дагларның кырында Будда бурганның дүрзү-хевиринде бе? Бедик Үттүг-Хаяда бе? Боттарывыстың сагыш-сеткиливисте бе?
Ш. ЛОПСАҢ.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” № 30 2025 чылдың август 7