| Проза |
Юрий Дарбаа проза жанрында ажылдап чоруур чогаалчы. Ооң бижээни чечен чугаалары номчукчуларның улуг сонуургалын боттарынче хаара туткан. Чогаалчының чогаалдарының темазы аңгы-аңгы, кижилерниң хүн бүрүде амыдырал-чуртталгазы, шериг-патриотчу чорук дээш оон-даа өске.
Мистиктиг хөөннүг чечен чугаалар чогаалчының чогаалдарының аразындан бир янзы онзагай. Казахстанда Байконур космиктиг төпке болган мистиктиг болуушкун дугайында “Вагон-ресторан” деп чечен чугаазы Юрий Дарбаа аңаа шериг албаны эрттирип турганы-биле холбаалыг болбайн аан.
Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи тыва эки турачының сүнезини Украинада тускай шериг операциязының тулчуушкуннарының бирээзинге амгы үениң тыва дайынчызын камгалап каан дугайында “Сүнезин” деп чечен чугаазы база бүрүлбаазын хөөннүг.
Юрий Дарбааның “Черликпен” деп номундан “Черликпен” деп чечен чугааны номчукчуларның кичээнгейинге бараалгаттывыс.
Чёткий чыда дүшкени оңгардан тура халааш, маңнап-ла каан…
Бирги куу терек дораан-на артында чыдып калган.
Ийиги, үшкү теректер база соонда арткан.
«Маңна, сектер көрбээнде, маңна! Бо теректи база эртер!»
Ол аразында ында-мында частыышкыннар, ок-чемзек даажы диңмирээр!
«Маңна-а!»
Ол терек база артында калган.
Кызыл тууйбу бажың чоокшулаан!
«Халы-ла!»
Чёткий мурнунга таварышкан ыяш-даш бузундуларын ажа халып чораан.
«Чүгле барып ужуп болбас!»
Бажың мыя бо! «Дүрген, дүрге-ээн!!»
Чёткий маңнаан уу-биле чаңгыс каът кызыл бажың тавааның чанынга чыда дүшкеш, өө тынган.
Долгандыр ок-боо даажы чыжыраар!
«Өршээ, бүдүн-дүр мен!». Ол тейинче чыла берген шлемин эде тырткаш, ыңай-бээр көрген. Чаа эрткени бир теректиң селбер бажы черде чыткан. Хөректе рация эткен соонда, «Чёткий, сооңдан ийи эжиң маңнажып кээр!» дээн командирниң үнү дыңналган.
– Дыңнадым, Шаман!
– Силерден чүс метр хире черде укроптар бар-дыр. Ол бажыңче «куш» ужудуптар мен.
– Билдим, Шаман!
– «Бир дугаар» точкага чедир беш чүс метр силер.
– Чаа.
Ыя аразында Асбест биле Дерсу бо маңнажып келгеннер. База-ла бажың эдээнге чыда дүшкеннер. Ол үеде ынаар – элээн ыракта улуг частыышкын дыңналган соонда, черже ыяш-даш бузундулар сидиредир дүжүп турары дыңналган. «Бир шаптараазын чок-тур» деп Чёткий боданган.
Авдеевка хоорайның хостаашкыны чидиг байдалда эртип турган. Боо даажындан, частыышкыннардан чер-дээр диңмирээр. 55-ки адыгжы бригада улуг девискээрни хоставышаан, төпче хоорайны ийи чара кирип олурган. Кайнаар-даа көөрге, чавыс-бедик, бузук-чазык хөө кара бажыңнар, оваа боктар, өрттенген автомашиналар сектери, кижилер сөөктери – бүдүн чүве барык артпаан…
Солдаттарны бажыңның ханазы камгалап турар. Хенертен «куштар»-ла ужуп келбес болза, ажырбас.
Бажыңдан шимээн чок ышкаш. Ээн! Командирниң дыңнатканы шын-дыр!
Ол өйде каш базым черде үгектен бедик ыт үне халып келгеш, ээре берген. Чёткийниң чүрээ пат дээн: читкен Черликпени мурнунда бо турган!
«Бурган өршээ, ылап ол бе?»
Чёткийниң карактары чүгле ытта!
«Чок-чок, өске ыт-тыр. Сен Донецкиде сен, Кызылда эвес!» деп бодал үзе кирген. «Дөмейин, таанда!»
– Черликпен! Ээрбейн көр!
Ыт ээрерин соксаткаш, харын-даа кудуруун чайып, «Мени салывыт!» деп ээрешкен.
«Черликпен маңаа канчап турар чүвел? Өске ыт-тыр, ызырып болур» деп бодал Чёткийниң бажынга кире дүшкен.
Ол өйде ырак эвесте частыышкын дыңналган. Ыт сыйт дээш, катап-ла үгекче кире халаан.
Чёткий рюкзагын ужулгаш, автомадын холундан салбайн, ытче үңгеп-ле каан. Чоокшулап кээрге, ыт үгектен үнгеш, бажын черге салыпкан.
«Шураар бодал чок-тур! Кортпа!»
– Чёткий, ытты чоор сен! Бажың бода! – дизе-ле, бажың чанында Асбест биле Дерсу олар ыңай-бээр харанган олурганнар.
– Адыр, довурлар, ыдым салыптайн!
Ийи кижи аразында «бо киживис канчап баады?» дээн ышкаш удур-дедир көрүшкен.
Катап-ла рация ажылдай берген. «Эй аал, кайнаар үңгеп чоруптуң?»
– Шаман, ытты салыптайн!
– Ону чоор сен, шак!
– Адырам аа…
Чёткий ытче холун сунган. Ол черден бажын көдүре аарак кудуруун далаш чайган. Ынчалза-даа ыт диңмиттиг дааштан коргуп турары илдең – кыдыгларынче көрүп четтигип турар. Ыт ону салыптарынга бүзүреп турган.
Ырак эвесте частыышкын болган. Дазырт дизе-ле, кудумчуда база бир терек чарлып чаштай берген. Кижи-даа, ыт-даа черде чытпышаан. Оларны снарядтың өлүмнүг бузундулардан ыяш сарай камгалап каан.
– Чёткий, дириг сен бе? – дизе-ле, командирниң үнү рациядан дыңналган.
– Ийе!
– Дүрген дедир үңге, турбас сен, аал!
Кижи биле ыттың карактары катап уткужуп келген. Чёткий ытче холун сунарга, ол бажын черге эптештир салып берген. «Охалай!».
Ыт салдынган. Ол туп-тура халааш, ындында кожазы өле-көк бажыңче маңнап-ла каан. «Эх, дезипти!» деп бодал Чёткийниң бажынга кире дүшкен. «Черликпенге дөмейин!».
Чёткий бажыңга дедир үңгеп келири билек, ыт бо маңнап келген. Ол ээлдек чайдынып, аай-дедир халып, ону кожазы өле-көк бажыңче чалап турган ышкаш болган.
Российжи дайынчылар кызыл бажың ылап ээн деп чүвени дарый хынап көрген. Ам оларның кичээнгейи – өле-көк бажыңда! Эки чүве – ийи бажың аразында шаараш чавыс херим бар. Ол эрлерге-даа, ытка-даа шаптараазын эвес-тир.
Шериглер мурнунда бажыңче маңнажыпканнар. Чүгле тептинген идиктер даажы дыңналыр!
Бирээ, ийи, үш – чавыс херим артында калган…
Дөрт, беш – үттүг-таар дадарык чиик-караны база оя халып каапканнар…
Өле-көк бажың бо келген.
Ыт оңгак соңга өттүр бажыңче кире халаан. Удатпаанда ажык эжиктен бо үне маңнап келгеш, Чёткийде-ле барган. Ыт аңаа бажыңда бир-ле чүве көргүзүксеп турары илдең. Ооң хостуг үне-кире маңнап турарын бодаарга, бажың ээн хире. Шимчээшкин бар болза, командир дыңнаткы дег. Кырындан көскү болгай. Ынчалза-даа серемчиде хорамча чок!
Дерсунуң кулаа дыыжы болгаш, кухняда подвалче айыткан. Оон, шынап-ла, кижи ыызы дыңналган. Ийе, ылап кыс уруг ыызы.
Катап-ла рация ажылдай берген.
– Канчап тур силер, эрлер?
– Байдал анаа, подвалда кижилер бар ышкаш-тыр…
– Серемчилелдиг болуңар! Рация өжүрбес!
Асбест биле Дерсу хайгыылчы туруштарны ээлепкен.
Чёткий подвал аксын аңгайты тыртыпкан. Шимээн чок.
– Кижи бар бе? Российжи шериглер-дир бис!
– Бар-бар – дизе-ле, херээжен кижи харыылаан. – Мында шериг кижи чок! Уругларым бар.
Чёткий подвалче чааскаан кирген. Фонарь чырыынга көөрге, шынап-ла, үш кижи бар болган. Ийизи эге класс назылыг уруглар. Олар ыяш баартак кырында ширтекте ханада сыңны берген олурганнар. Кыдыгларында дүрүп каан чоорганнар бар. Кара даң бажында суур девискээринге тулчуушкун эгелей бээрге, подвалче чаштып кире бергенин аныяк ава чугаалаан. Чёткий рюкзагында кургаг чеми биле суун иешкилерге берип кааш:
– Ачаңар кайдал?
– ТЦК* чыл бурунгаар күш-биле тудуп апарган. Та өлүг, та дириг – билбес бис – дээш, ыыт чок барган.
– Амдыызында моон үнмеңер, кырында айыылдыг – деп каан.
Ол үеде ыт подвал аксында бирде чыда дүжүп, бирде тура халып, дүвүреп-ле турган. Кудуруу ходуңнаар. Оолдарның октап берген чемин дайнаан ышкаш болган, барык бүдүнү-биле сыырып турган.
Частыышкын! Бажыңдан ырак эвесте.
– Дөрткү бөлүк, чүге шимээн чок бардыңар? – дизе-ле, Шаманның үнү рациядан дыңналган.
– Чёткий подвалда.
– Чаа, билдим.
Чёткий подвалдан үнүп келгеш, рацияның ыыткыр харылзаазы-биле чүү болуп турарын командиринге илеткеп четтигипкен.
– Оваарымчалыг бурунгаарлаңар! Бажың ээлери подвалга олурзуннар.
– Ындыг-дыр, Шаман.
– Айыыл биче ырай бээрге, оларны көжүрер улусту чорудар мен.
– Өске эрлер канчап турлар?
– «Тос дугаар» точкада байдал нарын, укроптар көвүдеп тур – депкеш, командир рацияны өжүр базыпкан.
Дөрткү бөлүк командирниң даалгазын ыыткыр харылзаадан дыңнааннар. Ам оларның кичээнгейи – мурнунда бажыңда. Бурунгаарлаар-ла!
Ында-мында частыышкыннар, ок-боо даажы уламчылавышаан. Чёткийниң-даа, эштериниң-даа салаалары автоматтың мажызында…
Чёткий маңнап бар чорааш, хенертен «Черликпен!» деп кыйгы салырга, ыт соондан бо халып келген. Ону кыйгырып турар деп чүвени адыгуузун амытан-даа болза, эндевейн турган. Ыт оон бээр-ле камгалакчызы Чёткийден ыравастаан.
Авдеевка кыдыында суурну хостаандан бээр ийи хона берген. Чёткийниң бактаап турары шаап-халдакчы батальон бирги шугумдан үшкү шугумга келгеш, чаа дайынчылар-биле четчеленип, дыш аннып турган. Сөөлгү шавар халдаашкын соонда, бурган өршээп, батальонда кижи чидириглери – «ийи чүстер» чок, а «үш чүс- тер» – балыглатканнар элээн бар болган.
Чёткий ыт-биле өңнүктежи берген. Ол «Черликпен» дээр чаа адын саат чокка сактып алган. «Олур!», «Бээр кел!», «Чыт!», «Маңна!», «Хоржок!» деп командаларны билир ыт болган. Каапкаш чорупкан ээлери (та кайы талада барган) ону өөредип турганы илдең.
Үшкү шугумга келген хүнде-ле Чёткий өле-көк бажыңга арткан өг-бүле улустуң салым-чолун командиринден сонуургаан. Оларны тыпкан хүнде-ле тускай бөлүк айыыл чок черже чайлады көжүргенин Шаман дыңнаткаш, бо хонуктарда өг-бүлениң кайдазын билбезин миннип чугаалаан. Иешкилерни камгалап каанынга Чёткий өөрээн. Олар, айыылдыг байдалды биле тура-ла, суурга артканын бодаарга, Россияга чурттаксааннар ышкажыл. Чаштынып чыткан улусту Черликпен айтып бербээн болза, та чүү боор турган. Дайын дээрге дайын болгай.
Оон бээр ай хире үе эрте берген. Авдеевка хоорай дээш аар-берге тулчуушкун ооң февраль айда долу хостаашкыны-биле доозулган. Ынчалза-даа российжи шериглер аткаарлаан дайзынга дыш бербейн турган. Чёткий биле Черликпенниң найыралы улам быжыккан. Ону эш-өөрү-даа, командирлери-даа билир. Өңнүктер дайынчы даалгаларже чеже-даа кады үнген!
Семёновка суурнуң хостаашкыны чоруп турган. Черликпен Чёткийден чыда каар эвес – чииги сүргей кожа маңнап чораан. Тулчуушкун үезинде Чёткий бир канчангаш көөрге, кырында «куш» шыылаан турган. Ол солдатты «дайзын бе азы дайзын эвес бе?» деп тодарадып турар хевирлиг. Кичээнгей «кушта»! Кажан ол Чёткийже шиглей ужуптарга, ыңай-бээр маңнавышаан удур боолап эгелээн. Чавыс дээрде частыышкын! «Куштуң» снарядының бузундулары дайынчының оң талакы чодазын балыглапкан. Хан саалаар. Чогум сөөк бүдүн хевирлиг. Шыйбак балыглар арын-башта безин бар. Чүрек дужунда рация чарылгаш, үрели берген болган. Командир-биле харылзаа үзүлген.
Чёткий балыгны шарыг-биле үстүнден боой баглапкан. Аарышкылыы аажок – бастынмас. Чёткий ковайып алгаш, долгандыр байдалды шинчилеп көрген. Чаштына бээр чер херек! Мырыңай чанында оңгар чыткан. Ол ынаар үңгеп кире берген, Черликпени – чанында. Чёткий рюкзагындан саазын биле карандаш ужулгаш, «нога не могу» деп бижээш, саазынны ораагаш, чолдак багга баглааш, ыттың мойнунга астып каан.
– Халы, Черлик, халы! – дээш, келген уунче айыткан.
Ыт тура халааш, бурт-ла дээн. Чёткий ыдынга бүзүрээр – дуза дилеп чорупканы ол. Шак хире болганда, Черликпен бо маңнап келген. Ооң хөрээнде бичежек колада суг, каш печенье болгаш рация ораап каан болган. Чёткий бодунуң чыдар чериниң дугаарын командиринге дамчыткан. Удатпаанда баштай дрон, оон дайынчы эштери бо халчып келгеннер.
Чёткий госпитальга үр чытпаан. Балыг буду дүрген экирээн. Черликпен ээзин шериг кезээнге манап алган.
Бир-ле күскү хүнде Чёткий биле Дерсу хайгыылга турганнар. Хире-хире болгаш ында-мында туруштарны хынаар дээш, оңгу иштинге аай-дедир кылаштажып турганнар. Черликпен чыда каар эвес, үргүлчү чоогунга маңнап чоруур.
Дүн дүшкен, долгандыр дүмбей-ле чүве! Ээлчеглиг хыналда үнүүшкүн. Дерсу, чугаалаар чүве тыппаан дег, удавас сыыннар эдип эгелээрин-даа сактыр.
– Сагыжың Өдүген тайгада чоруп тур бе, Дерсу!» – деп, Чёткий чугааны деткээн.
Дерсу бодун хөөктүрүп:
«Өдүген тайга чурттуг-ла мен,
Өвээнчи сиген чыттыг-ла мен.
Чалым тайга чурттуг-ла мен,
Шаанак сиген чыттыг-ла мен» – деп ырлаан.
Дайынчылар оңгу-биле элээн кылаштап бар чорда, ыт маң-биле келгеш, Чёткийниң дискээниң артынга күш-биле үскен. Кижиң «Уё!» депкеш, олура дүжүп бар чыткаш, мурнунда Дерсудан туттунуптарга, ол база-ла доңгаш дээн. Ийи эрниң баштары оңгу иштинче чашты бээри билек, он хире метр черге граната часты берген. Ооң өлүмнүг бузундулары ийи эрниң баштарының кыры-биле ужуп эрткеш, дужунга чыткан лааза хааржакты үттүг-таарлап каан. Ону Дерсу чер чырый бээрге, эскерген. Бир эвес олар тура кылаштажып чораан болза, өлүмнүг бузундулар баштарынга кээр турган. Частыышкын соонда, каш-ла секунда эрткенде, ийи эр туруп келгеннер. Черликпен шагда-ла оңгудан үне халаан – хайгыылчыларның дужунда турган. «Черликпен, четтирдивис!» деп алгырыптары билек, ийи дугаар граната чазылган. Эрлер чаштынып безин четтикпээн. Ыт сыйылаан соонда, оңгуда Чёткийниң холунче барып ушкан. Черликпен бо удаа гранатаның өлүмнүг бузундуларын бодунга дозуп алган чыткан.
Чёткий камгалакчызын куспактап алган «Черликпен! Ыдыым!» деп чугааланган олурган. Ытты суйбаарга, кадык эът-сөөк чок, адыжынга чүгле чылыг өл чүүл суйбаттынган. «Сени чанарда ап алыр деп турдум, Черлик, аа халак, болдунмазы ол бе, ыдым?»
Хорадаан Дерсу көзүлбес дайзынның уунче автомадын-даа даап чаза тудар. От кызаңнаар! Ол аразында дайынчы эштери бо маңнажып келгеннер. Чёткий өлүрткен ыдын куспактап алган оңгуда ыыт чок олурган…
Чёткий картонда «Черликпен» деп бижиктиг ыяшты ыттың чевээнге тургуза хөөп кааш, ыяш дөзүнге түрүн тыртыныпкан олурган. Чонаада улус олуртпас дроннар бөгүн чок, чүге дизе бүргег хүн болган. Ыржым минутада Чёткий Кызылга турган Черликпен дээр ыдын сактып келген…
Ачыты Чооду (Чёткий) суурунче чылыг үеде чанганда, ыяап-ла Теректиг-Хемниң суун ижип, сериидедир чунуп алыр чаңчылдыг. Бир чылын чаа өг-бүле туткан эжи Уяна-биле хем эриинге олурда, аргажок бичии сарыг эник хенертен көстүп келген. Ону тудуп алгаш, ол-бо талаларже көргүлээн. Кижи-даа, өске ыт-даа чок! Эр эник уксаа чок, анаа коданчы ыт төлү болган. Аныяктар чаптанчыг аалчыга чем каап бергеш, хем эриинге кезек хөөрежип олурганнар. Эник кижилерден ыравайн турган. Ачыты хенертен ону бажынга кирген ат-биле «Черликпен!» деп кыйгырган. Эник Ачытыже көрнүп келгеш, кудуруун чайып, чассып маңнап келген.
Оон бээр алды чыл эрте берген. Бажың улузу суурдан эккелген ыдынга аажок апарганнар. Черликпен бедик, шыырак-даа болза, улуг-бичии улуска ээлдек ыт болган. Хүндүс багга хүнзээр (үнген-кирген кижилер кортпазын дээш), а орай кежээ ону салыптар. Үш чыл бурунгаар бир кышкы эртен ыдын баглап каар дээш тыппаан – кайда-даа чок! Бир хонук ма- наан – сураг чок, дараазында хүннерде Спутниктиң кудумчуларынга ыдын кыйгырып кылаштаан-даа, база түңнел чок. Бажыңда улус хөлүгүр чоруп турганнар. Чоодуларның өг-бүлези ынчалдыр-ла Черликпенин тыппааннар. Белоруссияже, шериг өөредилгеже чоруур деп турган кижиниң хөөнүн ыды ынчалдыр баксыраткан. Ачыты Чооду хары черже чоруткаш, тускай шериг операцияга «Чёткий» деп чажыт аттыг киржип, саадай бээрин ынчан кайын билир ийик.
Чёткий боданып олурда, өөнүң ишти Уяна долгап келген. Эжиниң сергек чугаазы куттулуп-ла келген. Чанында оглу Аганак олурары илдең – чугаазы дыңналып турар! Беш харлыг оглу телефонга: «Ачай-ачай, кажан кээр сен? Меңээ автоматтан садып берем!» – деп алгырган.
– Ийе, оглум, садып бээр мен! Ыяап садып бээр мен!
Чёткий төрээннериниң сөс бүрүзүн сеткили ханып дыңнап, алаакта блиндажче кылаштап олурган.
Бирги терек, ийиги терек, үшкү терек… артында арткан. Кылаштап чорааш, боду безин эскербейн, дээрже көре каап чораан. Уяна чугаа аразында Черликпенни айтырган. Ыт чок болганын Чёткий дыңнаткаш, чанып чорааш, тодаргай чугаалаарын аазаан.
Уяна хараадалын илереткеш:
– Ундарава, эш. Бөгүн бисте Черликпенге дыка дөмей эник маңнап келди – деп чугаалаан. Ооң кайыын маңнап келгенин Уяна билбес болган. Эник чемненип алгаш, Черликпенниң бедик аастыг үгээнче кызып тургаш киргеш, оларже көрүп алгаш чыдыпканын хөөрээн.
Чёткийниң сагыжы чиигеш дээн. Бурган оларже Черликпенни катап дарый чорудупканы ол ышкажыл! Ооң энии кымга хамаан! Кол-ла чүве Черликпен бажыңында – тайбың черде, ээзин манап эгелээн! Аалында база бүгү чүве эки, тайбың.
Чёткий блиндажта Асбести көрүп кааш:
– Черликпен чанып келген-дир, довур – деп чугаалаан.
Асбест Чёткийже кезек ыыт чок көрүп тургаш:
– Шөлээлээр болзуңза эки-дир, аал. Баргаш, Черликпен дугайында улузуңга чугаалап бергей сен – дээш, хүлүмзүрээн.
– Черле чанар бис, довур. Ынчан төрелдеримге чугаалап бээр мен, көөр-даа сен – деп, Чёткий харыылааш, Черликпенниң өңнүг фото-чуруун орунунуң артында ханага азып алган…
ТЦК* – Территориальный центр комплектования Украины (Четчелээшкинниң девискээр төвү).
Айлана Саттың чураан чуруу.
“Шын” №44 2025 чылдың ноябрь 13