ЧОГААЛЧЫ ОКТЯБРЬ ТУҢ-ООЛ – 80 ХАР

Тыва чогаалдың тулган шүлүкчүлериниң бирээзи Октябрь Туң-оол 1943 чылдың октябрь 21-де Тыва Арат Республиканың Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг-Хем сумузунуң малчын арат өг-бүлезинге төрүттүнген. Чашкы база чалыы үелерин чогаалчы Чаа-Хөл суурга эрттирген. Чаа-Хөлдүң ортумак школазын дооскан. Ол кандыг ажылды кылбаан дээрил, ССРЭ-ниң Эртемнер академиязының Саян-Тыва археология эскспедициязынга ажылдап, Чаа-Хөл шынаазынга эрте-бурунгу базырыктарны казып шинчилээринге киришкен, көдээ Культура бажыңын эргелекчилеп, тудугжулап, электромонтёрлап, слесарьлап-даа ажылдап чораан.

1970 чылда Кызылдың эмчи училищезинге өөренип киргеш, 1973 чылда дооскан. Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүү суурнуң эмнелгезинге диш эмчизинге пенсияже үнгежеге чедир ажылдаан. "Тыва Республиканың кадык камгалалының алдарлыг ажылдакчызы " деп хүндүлүг атты бедик мергежилдиг эмчи Октябрь Кыргысовичиге тывыскан.

Октябрь Туң-оолдуң бодамчалыг, уян сеткил-сагыжынга лириктиг одуруглар чайгаар-ла аяннажып чораан. Ооң шүлүктери "Тываның аныяктары", “Шын” солуннарга 1973 чылда парлаттынып эгелээн. Бижээн шүлүктериниң утка-шынарынга автор дыка шыңгыы негелделиг болгаш, оларны парладырынче далашпайн, аян-хөөнү четчип бышкыже чедир хоюглап турган. Ынчангаш ооң шүлүктериниң "Кавай черим" деп баштайгы чыындызы 1993 чылда чырыкче үнген. 1995 чылда шүлүктериниң база бир чыындызы "Чеди-Хаан" парлаттынган. 2008 чылда сонеттер, шүлүктер, очулгалар чыындызы "Үшкү эрик" үнген. Октябрь Туң-оолдуң проза чогаалдары лириктиг болгаш философчу хөөнү-биле онзагай. 2001 чылда парлаттынган "Буруулугну бурган билир" деп чечен чугаалар чыындызы номчукчуларның улуг сонуургалын оттурган. "Дываажаңны көрген кижи" деп тоожу, чечен чугаалар, шүлүктер чыындызы 2014 чылда парлаттынып үнген. Бо чыындыда чогаалдарның ханы утка-шынарлыын, уран-чечен бижиттингенин үнелеп көргеш, Россияның болгаш Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Октябрь Туң-оолдуң "Дываажаңны көрген кижи" деп номун Юрий Кюнзегеш аттыг ном үндүрер чери катап парлап үндүрген.

Октябрь Туң-оолдуң лириктиг шүлүктерин номчукчуларга бараалгаттывыс.

* * *
Көзенээмче чемдигир ай херел чажып,
Көрүксээн дег, арнымдыва бакылай-дыр.
Даамчырап, уйгу-дышка чагыртпайн,
Дамыр дыңзып, чүрээм чиктиг тиккилей-дир.

Күчү-күжүң сорунзалаан дүлгээзинден
Күзел, бодал сарыыл чокка аксымнаткаш,
Частып орар чечек ышкаш овуруңче
Чажыт ужук, кокпа дилеп ужугар-дыр.

Чалыы шаанда кижи бүрү сөглеп эртер
Чаяан-дөстүг, өлүмү чок мөңге сөстү
Буурарган удумзургай ыржым өттүр
Чассыг, уян ырлаксаам кээп, одуг-дур мен.

Бурун шагдан бойдус чаяан Ынакшылды,
Бурган өршээп, эки хүнде уткуп аалы.
1990

* * *
Ийи карааң доза шапкан чыварындан
Ишти-хөңнүм көжүп, хаарлып, тырлы бержик.
Эргин артап чоруй барган кылажың-на
Эъдим-чүрээм шегелей шаап, дагжап артчык.

Ажыы чидип суглаярбаан кударалым
Аакталган ырым болуп хуула берген.
Күскү хойтпак быжып дүшкен шимези дег,
Күжүр боттуң бажын аартып чыдып калчык.

Бо хүн көңгүс манавааным чагааң харын
Болгаанныг чок куюм өйже ыдалапты.
Буруузунган каш сөзүң номчуп ора,
Будалганың өршээги дег уярадым.

Оо, бурган, шак бо чараш херээженниң
Оруун доспас күчү-күштен хайырлап көр!
1990

* * *
Каржы сөстү арныңдыва шывадапкаш,
Кады орар чаглаавыстан үне базып,
Ырай берген мени кый деп туруп калган,
Ыглаан-сыктаан сени дүжеп, түреп чор мен.

Эгенниг чок нүгүл-хопка чүгеннеткеш,
Эглир оруум талыйганын ожаавайн,
Аныяк чаш терээвисте ыглавышаан,
Амдыгаа дээр манаан ышкаш кыннып кээр сен.

Сула кыпкан чула-от дег идегелден
Суурум ынды дөргүнекче далажыпкаш,
Эрткен-барган кенен шаамның изин дилеп,
Эрээлендир бажым шанчып оргулаар мен...

Чааскаанзырал, кударалдан чөгел төдүп,
Чаглак терек кадып, сынып ушкан болду.
1990

* * *
Ылчыргай өл малгаш-балар орук черлеп,
Ыргак-дагыр истер шыйыын арттырбышаан,
Кыжырткайндыр дагжап эрткен бузук терге
Кызыл-хүннүң дүдүскээнче ырап бар чор.

Боттарын чүм билишпээнниң хараазында
Бодал, сагыш дүгжүп, бүдүп чогувастаан.
Ала-чайгаар үе чылзып эртип чыдар
Ашак-кадай салымы деп дөмейледим...

Билчилгеже базым кылып, оралдашпаан
Бистер база, шак ол терге истери дег,
Кожа-даа бол, уткужуп аар аргавыс чок,
Хову-шөлде тыпчып чадап чораан-дыр бис...

Кызыл-хүннээр кежээвисче киргелекте,
Кыйгы салчып, уткужуп ап көрээл, сарыым.
1990

“Шын” №80 2023 чылдың октябрь 21