Сеткилимниң чылыы сиңген
Чемзиг шүлүүм-ыры болзун!
Чечектиг чай хүннеп, чайнап,
Черим, чуртум шиник киирзин.
Лидия Иргит.
Лидия Херлииевна Иргит – шүлүкчү, хоочун журналист, ТР-ниң база РФ-тиң Журналистер болгаш Чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү, Россияның чогаалчылар фондузунуң Тыва Республикада салбырының директору, Тываныӊ культуразыныӊ алдарлыг ажылдакчызы, 1998 чылда Российжи парлалга арнынга «Сибирь федералдыг округтуң бежен мурнакчы чогаалчыларының бирээзи» деп аттың эдилекчизи.
Ол 1954 чылдың сентябрь 24-те ус-шеверлерниң чурту Бай-Тайга кожууннуң Шуй сумузунуң Сайыр-Аксы деп хонашка, хөй ажы-төлдүг, көшкүн амыдыралдыг өг-бүлеге төрүттүнген. Ооң чаш болгаш элээди чылдары өндүр бедик, меңги доштуг Мөңгүн-Тайганың кадыр-каскак дагларының аразындан кыңгырадыр ырлап баткан аржаан суглар – келир үениң салым-чаяанныг, шүлүкчү кызының өскен чери ол. Хөй ажы-төлдүң аразындан ол бир-ле ылгалдыг болуп, бичиизинден тура-ла эскериичел, ачазындан чыда калбас, ону эдерер, бойдустуң каас-чаражын онза сонуургаар, ол-бо чүүлдү айтырган, билип алыксаан чоруур. Школага өөренип тургаш, номчааны чечен чугааның утказын допчузу-биле чугаалаарынга ынак турган.
Мугур-Аксының ортумак школазын дооскаш, Кызылдың күрүнениң педагогика институдунуң дыл, литература салбырынче кирип алган. Ол аңаа өөренип тургаш-ла, чогаалчы Салим Сүрүң-оолдуң удуртуп турганы «Дамырак» чечен чогаал каттыжыышкынынга барып, чаа бижээн шүлүктерин аңаа сайгартып турган. Улуг чогаалчылар Салим Сүрүң-оол, Олег Сувакпит, Юрий Кюнзегеш ооң шүлүктериниң уран-чечен деңнелгелер-биле бойдустуң чурумалын онзагай чураанын демдеглеп, кедизинде барып, тускайлаң үннүг шүлүкчү болур дээрзин бүзүреп турганнар. Бурунгаар чүткүлдүү-биле Москвада М. Горький аттыг литература институдунуң чанында Литератураның дээди курстарын чедиишкинниг дооскан. Аңаа чедип алган билиглери ону сорук киирип, чалгынналдырып, уран сөстүң аялгаларының дээштиин улам-на хандыр сайгарып биле берген. Чогаалчы оруу 1972 чылда эгелээн. Ооң шүлүктери республика солуннарынга, «Улуг-Хем» сеткүүлүнге удаа-дараа үнүп турган. Бирги шүлүү «Дамды» (1972) чылда Тываның аныяктары солунга үнген. Номнары «Дая чечээ» (1991),«Меңги дамыраа» (1996), «Мөңгүн булак» (1999), «Ынакшылдың ачызында» (2014), «Чуртталгамның оруктары» (2018),«Дегбес боо» (2021), орус дыл кырында «Серебрянный родник» (1999), «Счастья граммов семь» (2008) «Сокол над Енисеем» (2022).
Бодунуң өскен-төрээн чер-чуртунуң каас-чаражынга эргеленип, ачазының, чоок төрелдери болур тоолчуларның, ыраажыларның, хамнарның чечен-мергенин магадап, оларның байлак сөзүн дыңнап, шиңгээдип ап чорааны, ооң келир үеде чогаалчы болурунга улуг салдарлыг болганы чугаажок.
1979 чылдан эгелеп, комсомолчу путевка-биле, Тыва Республиканың Күрүнениң телерадиокомпаниязынга радиожурналист кылдыр 40 ажыг чыл дургузунда ажылдап келген. Ажылдап турган үелеринде шаптараазыннар таварышса-даа, бодунуң быжыг туруштуун көргүзүп, кады ажылдап турар эш-өөрүнүң бүзүрелин чаалап ап, бедик утка-шынарлыг, бот-харыысалгалыг улуг дамчыдылгаларны эрттирип турган. Чижээ: шоодуглуг үндүрүлге «Шагар-Ары», бөдүүн ажыл-ишчилерге «Үежилерниң овур-хевири», «Улуг-Хемниң чалгыглары».
«Дыка хөй чылдар дургузунда тыва радиога чечен чогаал адырынга ажылдап, кожууннарже сургакчылап, шаңнал-мактал алган янзы-бүрү мергежилдиң кижилери-биле ужуражып, мындыг солун дамчыдылгаларны эрттирип турганым, меңээ сөөлүнде барып, барымдаалыг очерктер бижииринге дыка улуг идигни берген, а «Шагар-Арының» ачызында шоодуглуг чечен чугаалар, баснялар бижиир апарган мен» – деп, чогаалчы сеткил ханыышкынныг чугаалаар болду.
Лидия Иргит «Тываның херээженнери» (2007), «Тываның орден-хавыяалыг херээженнери» (2008), «Наадым–2008 Өвүрде» (2008), «Ажыл-иш – амыдыралда (2013), «Кадыкшыл – алдындан үнелиг (2020) деп номчукчуну чайгаар-ла хаара туда бээр аңгы-аңгы үе-чадаларда көскү ажылдап чораан шылгараңгай ажыл-ишчи херээжен кижилерни чечен-мерген тоожуп бижээн.
Ооң шүлүктерин орус дылче кады сургуулдап чораан шүлүкчү эштери Е. Семичев, В. Гордеев, В. Артюх, В. Данилова,В. Сорокин, Диана Кан база бистиң чаңгыс чер чурттуувус К. Емельянов очулдургулаан.
Чону-биле сеткили хөөннеш болганындан, 2013 чылда аныяк херээжен иелерни чоннуң эгээртинмес эки чаңчылдарын эдерип, оон ажыктыг сүмелерни номчуп, билип алыры-биле, «Ава» солунун тургузуп, кол редактору болган. Ол солунну бодунуӊ акша-көпееэ-биле парладып турган. Ёзулуг биче сеткилдиг, дузааргак, ховар буянныг болгаш идепкейлиг кижилерниӊ бирээзи. Лидия Херлииевна Кызылдыӊ 9 дугаар гимназиязынга «Саянның чаңгызы» деп бөлгүмнү удуртуп, тыва дылдың, чогаалдың уран-чечен тывызыын келир салгалдарга дамчыдып бээр дээш, могаг-шылаг чок, хөй чылдар иштинде удуртуп келгенинге школаныӊ башкылары, өөреникчилери хүндүткел-биле сактып чоруурлар.
Лидия Иргиттиң «Мөңгүн булак» деп номунуң эге чүүлүнде уруглар чогаалчызы Олег Өдербеевич Сувакпит улуг үнелелди берген: «Ооң шүлүктери утказының ханызы-биле ылгалып, шүлүк чогаалынга чаа аянны киирип турар. Шүлүк бүрүзү номчукчуга тускай аялгалыг, сагыш-сеткилдиң, амыдыралдың челээжиниң чурукчузу, сеткил-хөөннүң оттурукчузу болу бээр».
Өскелерге дөмейлешпес үннүг чогаалчывыстың сагыш-сеткилиниң делгем байын сураглыг профессор, дыл эртемнериниӊ доктору Доржу Куулар делгереңгейи-биле бижээн: «Мөңгүн-Тайганың меңги дош оваадайының чайынынга чылчырыктап, эмзиг-домзуг шимезин ижип, эник чажындан тура, уран тоол, ыры дыңнап, авазының кызаа дакпыш» өөнге чассып өзүп келгеш, «сеткилиниң шөлү» делгем чогаалчы, журналист, башкы диттип, чонунга ыдык дарийги болу берген».
«Лидия Иргиттиң шүлүктеринде бойдус хөгжүм үннүг: дамырактар кыңгырашкан, тарбаганнар диртиледир чүгүрүшкен, холурааштар холурашкан... Ооң шүлүктери жанр, хевирлер-биле байлак, лириктиг шүлүктерден эгелээш, элегия, сонет, дөрттээн одуругларга чедир бижип чоруур, аас чогаалын чалгын кылган шүлүкчү» – деп, чогаал шинчилекчизи Сайлыкмаа Салчак демдеглээн.
Лидия Херлииевна Иргиттиң чогаалдары тыва чечен чогаалда уран дылдыг болуп, кижизидикчи уткалыы, үнелиг аян сырынныг ырылары-биле номчукчуларның сагыш-сеткилин доюлдуруп, хей-аъдын көдүрүп чоруур.
«Үе маңы оккур, дүрген-не-дир. Амгы үеде чугаалаары, бижиири хостуг, ол дээрге утка чок, хоозун чурттаары эвес, а шыңгыы көрүш-биле чөптүг негелдени бодунга тургузуп билири деп бодаардыр мен. Куштуң чүүнге чүг немешкени дег, угаанга угаан немежип турарга эки-ле-дир. Ынчангаш «Өөренир, өөренир база катап өөренир» деп аныяк салгалга катап-катап мону чугаалаксаар-дыр мен» (Лидия Иргит).
Тыва чогаалдың уран-чечен онзагай талаларын байлакшыдып, бөгүнгү шапкын сайзыралдың оруунга улуг үлүүн киирип чоруур, хөй талалыг чогаалчывыс Лидия Иргиттиң демир-үжүү ылгын болуп, ам-даа утка-хевир талазы-биле номчукчуларның сонуургалын хаара тудуп кээр чогаалдары арбын болурун күзеп, төрүттүнген хүнүн таварыштыр быжыг кадыкшылды, өлчей-кежикти йөрээдивис!
Л. Иргит
Чашкы үем
Өшкү, хойнуң кажаазынга
Өдек сүзүп, буруладып,
Чалым хая сиртин кырлап,
Чаш шаам ыры – «Хоюм чараш»...
Өпей ыры – таалалым.
Өөрүшкүм – чассыыр ием.
Сагыш-сеткил – аяс көк дээр,
Саарыг хем суу – оккур күзел.
Оюн-баштак, каткы-хөгден
Өске билир чүвем-даа чок.
Өөрүмден ылгалгы дег,
Онзаланыр менде чүү боор.
Чарыш аъды мундурарга,
Карак чокка кушталдыргаш,
«Калчаа аарыг чүвелер» деп
Шаанга киир кончудар бис.
Чашкы үем – эртенги час.
Чаа эскен – эртенги шай.
Чайлаг черниң хамнаарагы
Чараш чечек шончалай-ла.
Эргеленип сактып кээр мен
Алдын хүнүм күстү өттүр кааңназа-даа,
Чайның изиг чалымы дег, изидер бе?
Авалар хөй эриг баарлыг. Ынчалза-даа
Аазын эмген иези дег болур деп бе?
Шыны херек, ам бо хүнде, чуртталгамда
Шынап харын, эки-бакты билип чор мен.
Аалымдан өөренип чорутка-ла,
Авам ышкаш эргим кижээ душпадым-даа.
Амы-хууда сеткилимге харааданчыг
Анчыг сөстү адыр кулаам дыңнай бээрге,
Хүлүмзүрээн хүрең-кызыл шырай-арныг
Күжүр авам эргеледиин сактып кээр мен.
Чурттап чор мен
«Чалгаа кижи өөнделевес,
Чаңгыс кижи ядамык» деп,
Авам, ачам чашкы шаамда
Аайлыг сургап чораан чүве.
Күжүрлерниң чагыын сактып,
Күрүнемниң ижин кылчып,
Эжим-өөрүм бажың сыңмас,
Эктим бедик чурттап чор мен.
И.Д. Ооржак, А.С. Пушкин аттыг ном саңының редактору.
“Шын” №74 2024 чылдың сентябрь 28