ЧYРЕК азы Чүгүрүк буттар болгаш чүүл-бүрү идиктер дугайында тоожулал

(Уланчызы. Эгези №№ 20, 22, 24, 26 "Шында")
Токпар-оолдуң чагааларын бирден бирээ чок часкаш, Чүрек-Кадайга Чинчиваа ыыткыр номчуп берген. Чагаа бүрүзүнүң сөзү барык-ла чаңгыс хеп болган. Пулемет деп тарбыдаар боога өөренип алганын катап-катап чугаалап каан.

— Кончуг-ла эртем-союл чедип алган шулбус-тур — деп, Чүрек-Кадай химиренген. — Оозу-биле кижилер кырар чүве ыйнаан.

Чинчиваа дораан эткен:

— Кижилерни эвес, дайзыннарны кырар.

— Ооң херээ чүл? Ол керманнары бо оранда чок дидилер чоп?
Чинчиваа Токпар-оолдуң чагааларын катап-катап номчаан. Ынчалза-даа Чүрек-Кадайның чүрээн оттуруп чадап каан. Кырган ие кайы шагдан чарылбаан узун даңзазын сорарын кичээр мындыг.
Чадап-чадап кааш:

— Токпар-оолдуң чагааларын харыылаар апаар — деп, Чинчиваа сүмелээн, — Ужур ындыг чоор, кадам.

— Бурган-чүдээни чок азага ооң херээ чүл? Боду ынаар билемооттап, тояап чоруур ыйнаан.

Чинчиваа оон ыңай чугаа тыппаан. Аар чаштыг бажын доңгайткаш, чиңге салааларлыг холун хойлап алгаш, үнеринден өске арга чок болган.

Чежемейниң-даа кырган-дижең мен деп орза, Чүрек-Кадай бодунуң ажылынга ыяк кижи. Кожалаң кошкатпас, инек эстиктирбес. Дааранганда, удазыны эдип орар, сагдынганда, хууңу ырлап орар.
Чүрек-Кадай артыкшылдыг малын чылдың-на коржаага садып турган. Акшазын канчап турар кадайыл, кускун-сааскан дег, кара чааскаан үзеңейнип алган? Мону билип чадааш, аалдар иштиниң-даа, даргаларның-даа баштары барбаланып калган.

Бир катап суму тергиилекчилери Чүрек-Кадайже дасык даргазын чорудупканнар. Херээжен кижиниң аксын чүгле херээжен кижи чежип шыдаар деп чазыг чок дугурушканнар.

Эрбенниг дылдарны эде-хере соп чаңчыккан херээжен дарга шавар халдаашкынче теппиже кирбейн, бүзээлей аарак чоокшулап орган:

— Думаа-ханаа, ыт-куш сол-ла-дыр бе, угбам?

Чүрек-Кадай өчүк оскунар эвес:

— Азырбас-бышкырбас-даа кижи-дир мен, дуңмам. А бо ара-албаты чүү ындыг чугаа-домак тып алганы ол — дээш, кадай удур шаап халдаар шинчилиг болган.

— Кайда ындыг чаңгыс карактыг уруг төрүттүнген чүвел? Артык-тудуу амытан-дыр дээш, черге аппарып кааптар дээрге: «Ада-чурттуң дайынын канчаар, аът чылдың чудун канчаар» – деп, улуг кижи дег чугааланып чыткан дээр чораан.

Дасык даргазы мөгүдей берген:

— Ол чүү деп чүвел, угбакым? Улустуң тоолдажып турары ол ышкажыл.

— Тоол үндезин чокка тыптып келбес. Ында ужур-ла бар — дээш, Чүрек-Кадай дасык даргазын мурнапкан.— Дузаламчы дээриңерге, менде силерге ийи холдап өргүптер чүм-даа чок. Лама, хам чыды чок, арыг-силиг аалдардан колданзыңарза, оваа турган боор, дарга. Мен-не кырган-дижең амытан-дыр мен.

— Колданып кайын колданыр боор, фронтуга дузаламчы деп патриотчу көдүрлүүшкүн-дүр — дээш, дасык даргазы херектин ужурун тайылбырлаарын оралдашкан. — Маадырлыг Кызыл Шериг фашист араатаннарны Совет Төрээн чурттан үндүр ойладып, чылча шаап эгелээн-дир. Тиилелгени дүргедедир херек.

— Кончуг шын-дыр — деп, Чүрек-Кадай чөпсүнген. — Кызыл маадыр тиилезин, кара дайзын бастырзын.

Дасык даргазы эскит тыппаан. Чаңгыс оглу база шеригде, кара дайзынга каргыш салып олурар кадайны чүү деп буруудадыр боор. Суму тергиилекчилеринге келгеш, Чүрек-Кадайның өөнүң орун бажында үзүкте он шаа хырын саржагны чыскаай салып каан чыдыр, кымын-чүзүн чемгерер дээн кадайыл деп, дасык даргазы илеткээн.

Бир кыш эрткенде, сумунуң белек комизиниң даргазы база Чүрек-Кадай сугга хайдынып чораан.

— Ам черле кезек боданган боор силер аа, кадам — деп, ол элдээрткен.
Чүрек-Кадай көзүнген будун-даа тыртпаан:

— Боданып чүнү боданыр мен, дуңмакым. Бо Токпар-оол деп бурган-чүдээни чок чүве алага барган, алаң кайгап олур мен. Хүн үнерге, даң адарга, дыдык таарымның бодаар чүвези ол-ла-дыр. Мээм сарыг-суглаңып кагды.

Белек комизиниң даргазы сумуга ээп келгеш, Чүрек-Кадайның орун бажында, чыышкын бажында ийи үзүүнде чээрби шаа хырын саржаг чыдыр деп чугаалаан. Ана сарыг ховуда кодан-кодан тевелер-ле, улуг-даа, бичии-даа хырыннарда. Буурлар-даа бар, аданнар, эңгиннер, дорумнар, бодаганнар-даа бар.

Тергиилекчилер шаанга киир чөвүлешкеш, Чүрек-Кадайның хырыннарда саржагларын мырыңай кожууннуң белек комизиниң төлээзи-биле кады суму даргазының боду-биле моңнадыр деп сүмелешкеннер. Ол аразында үе удаажырай берген. Хурал-суглаа, тараа-быдаа, белек-селек дээш чай чок. Бир шаг болганда, чаяан бооп, кожууннуң белек комизиниң төлээзи эвес, харын даргазы боду бо буруладып келген. Маадырлыг Кызыл Шеригже үш дугаар мөөң белек чорудар, Тываның төлээлери ам база боттары барып фронтуга чедирер, чаалажып турар командирлерге болгаш кызыл шериглерге тыпсыр дээн деп буу-хаа тайылбырлаан. Сумуга кыска хурал чыггаш, хамык сургакчыларны аалдарже тарадып үндүрген. Кызыл Шеригге дузаламчыны каш дакпыр улгаттырар. Ооң кадындан тыва танкычылар фашистерни чылча шапчыры-биле фронтуже аъттанган деп өөрүнчүг медээни кожуун комизиниң даргазы эккелген. Ам тыва эки турачылар база фронтуже чоруур дээш эзеңги кырында турар. Шаг болза хайныышкынныг, кижилерниң хей-аъды кажангызындан-даа артык. Маадырлыг Кызыл Шериг гитлерлиг Германияның ооргазының чүнүн үзе шаварының кырында келген.

Канчаар-даа бодаарга, моон таарымчалыг үе турбас. Кожууннуң белек комизиниң даргазы биле суму даргазы Чүрек-Кадай сугга тоң чугула херек ужурунда чеде бергеннер.

Чүрек-Кадай, кезээде дег, арыг-силиг, чурум-чыскаалдыг, өөнүң ишти шыгырт болган. Ийи дарга хырыннарда саржагларны ам мырыңай үжен чедир санааннар. Эттеп каан алгы-кеш чүък сыңмас. Чыышкынга чөлендир олуруп алгаш, шенектери-биле бүдүү иткилеп көөрге, барбалар шупту тараа болган. Ынча хөреңги-биле бүдүн салбыр шеригни чылыг тоннар-биле хепкергеш, ийи-үш айда хостуг чемгерип болур деп бүдүү түңнел кылганнар.

Бурган-чүдээни чок Токпар-оолга тептингеш, лама, хам деп сөс-домакка шырыңмалангаш, кырган-дижеңинге ооргалангаш, Чүрек-Кадай чаза булгап үне берген. Хостуг аратка хол дээр эвес, ийи дарга аъттанып чоруурундан өске арга тыппаан.

Орукка кожууннуң белек комизиниң даргазы думчуктап-ла чораан:

— Чоннуң дайзыны, чоннуң дайзыны. Сандак-Ловуңнуң кара ханы кургаваан-дыр. Ынчангаш улуг оглу араттарның эрге-чагыргазынга удурланган. Кончуг чылан хораннары, коондурлар. Иштики яамы черинге дыңнадыр херек. Кем чок кадай эвес, иштинде диштиг чылбыга-дыр. Чоннуң дайзыны.

Аалдар Чүрек-Булак бажынга чайлагларга турда, бир-ле эртен Чинчиваа арны-бажы кыза берген, бир-ле өскелиг маңнап келген. Кадай база ээдерей берген.

Чинчиваа ырактан-на алгырып чоруп орган:

— Кадам, кадам! Дыңнадың бе?

— Чүү болду, уруукум?

— Токпар-оол дайын чоруур дээн-дир!

— Бурган-чүдээни... Бурган-на бо. Ам канчаар-чооннур улус боор бис, уруукум?

— Девин чаа даргалар ынча дидилер. Тыва эки турачылар дайын чоруур дээн-дир. Токпар-оол база. Оларны ам даарта Кызылдан үдээр чүве-дир. — Ынча дээш Чинчиваа кезек када тырлы берген турган. — Сен чер чедер эвес сен, кадам. Мен барып, Токпар-оолду үдээр кижи мен.

— Ынча диве, кызым. Аваң-ачаң аттына бээр.

— Сен орук-чирик билир эвес сен, кадам. Мен, мен... Кызылга фронт малы сүрүп чеже-даа катап чораан мен.

— Ажырбас, кызым, ажырбас. Чүрекпенни эдертип алыр мен Чүрек-Доругну мунуп алыр мен.

(Уланчылыг)
Кызыл-Эник КУДАЖЫ

«Шын» №28 2024 чылдың апрель 13