Республиканың Наадым байырлалы халдавырлыг аарыг дээш кызыгаарлаашкыннар чоруп турганы-биле, ооң мурнунда чылдарда болбайн турганын билир бис. Тыва чонувустуң өгбелерден дамчып келген культуразын көргүзүп турар чараш байырлалының үзүктелиишкин соонда бо чылын эрткени чурттакчы чонну улам-на сорук киирип, чалгынналдырган. Тыва эр кижиниң 3 адаан оюнунуң бирээзи болур «Тыва ча адар оюн: баг адар хевири» деп республика чергелиг улуг мөөрей база болуп эрткен.
Адыгжылар саны көвүдээн
Мөөрейниң киржикчилериниң саны мурнундагызындан көвүдеп келгенин демдеглевес арга чок. Эрткен чылын эр, херээжен адыгжылар ниитизи-биле 86 кижи киришкен. Бо удаада чүгле эр адыгжылар саны 86, а херээжен адыгжылар 35 кижи. Оларның эң-не бичиизи 14 харлыг. Тыва ча оюнунуң маргылдааларынга чоннуң сонуургалы өзүп, тыва кижиниң салгал дамчаан өнчүзүн хүндүлеп турарының херечизи бо. Ук оюнну бедик деңнелге салып, тыва чоннуң культуразын кадагалап арттырар сорулгалыг улуг сагыш човаашкынны салып турарын демдеглээр апаар.
Тыва үндезин культура төвүнүң «Алдын согун» деп төлевилели ча адар оюннуң сайзыралынга улуг үлүг-хууну киирип турар. Ук төлевилелдиң ачызында чылдың дөрт эргилдезинде кожууннарга ча адар маргылдааны эрттирип эгелей берген. Ооң кол сорулгазы спорттуң бо хевиринге аныяк-өскенниң сонуургалын оттуруп, күзелдиглерни маргылдааларже хаара тудуп, киириштирери.
Ук мөөрей чаңчыл ёзугаар “саң салыр” ёзулалдан эгелээн. Киржикчилерниң шыырак белеткели, чүгле иштики сеткил-хөөнүнден эвес, а тыва национал хевинден безин көскү. Бо чылын Наадым байырлалында эрткен чылдарга көөрде багжыларның белеткели канчаар-даа аажок шыырак болуп турар. Черле аткан-на багжының согуну багны үндүр адып турарын мөөрейниң киржикчизи Сылдыс Монгуш демдеглээн.
Маргылдааның түңнелинде Бай-Тайга кожуундан «Тыва Республиканың Мерген адыгжызы» деп аттың эдилекчизи Кежик Успун тиилекчи болган. А херээжен адыгжылар аразындан Улуг-Хем кожууннуң адыгжызы Айлуна Иргит шылгараан. Ийиги черге Чөөн-Хемчик кожуундан «Тыва Республиканың Мерген адыгжызы» Сылдыс Монгуш база херээжен улус аразындан Кызыл хоорайдан Шеңне Саржат-оол төлептиг болган. Үшкүзүн Сүт-Хөлден «Шагаа Мергени» деп аттың эдилекчизи Маны Кызыл база Таңдыдан Ай-Кыс Оюн чаалап алганнар. Эр улус аразынга 4-кү, 5-ки черлерни Чөөн-Хемчиктен Мөңгүн-оол Монгуш, Улуг-Хемден Олег Чанчып алган. Моол күрүнениң Цэнгэл тывазы, Чаг Тыва Нэргуйбаяр Карал 6-гы черни чаалап алган. 7-гизинде Өвүрден Аңчы Мижит-оол, 8-кизинде Кызылдан «Тыва Республиканың Мерген адыгжызы», «Тыва чоннуң чоргааралы» деп бедик аттың эдилекчизи Андрей Монгуш болганнар. Херээжен улус аразынга 4-кү, 5-ки черлерде Улуг-Хемден Чинчи Монгуш база Тожудан Даяна Товурак.
“Мерген адыгжы” деп адын бадыткап турар
“Тыва Республиканың Мерген адыгжызы”, 2019 чылдың Наадым тиилекчизи, 2020 чылдың Шагаа тиилекчизи Сылдыс Монгуштуң чедиишкиннериниң дугайында сонуургап чугаалаштывыс. Ча, согунну ол бир дугаар 2018 чылда холга тудуп, адып шенээн. Ынчангы культура сайыды Алдар Тамдын бөлүк оолдарның сонуургалын эскерип көргеш, Наадым байырлалында ча адар маргылдаага киржирин сүмелеп, дузалашкан.
Ол-ла чылын Моолдуң Улан-Баторже мыйыстан ча, согунну кылып өөренири-биле Сылдыс Монгуш, Аңчы Дамдын, Айдың Хомушку, Ховалыг Эчис олар чорупканнар. Аңаа оларны Ямажап Ооржак уткуп алгаш, чаа эгелеп чоруур адыгжыларга арга-дуржулгазын сөңнеп, өөреткен. Мыйыстан чаны айлар дургузунда кылып кээр боорга, кол-кол аргаларын, чажыттарын шиңгээдип алганнар.
“Оон чоруп турувуста Ямажап башкывыс биске ча, согун кылыр материалдар белекке берген. Тывага келгеш, ооң-биле ча, согунну кылып алгаш, кыштың 40 градус сооктарын безин тоовайн, белеткенип келдивис. 2019 чылдың Наадымынга чедир белеткенгеш, тиилекчи болдум. Кады белеткенип турган эжим Айдың Хомушку 2020 чылда тиилекчи болду” – деп, ол чугаалады.
Сылдыс Монгуш оон аңгыда чазаныр, ус-шевер. Ооң ындыг чаяаны авазының талазындан кырган-ачазындан келген. Ол амгы үеде бодунуң чурттаар оран-савазын тутпушаан, бодунуң мастерскаязын база белеткеп турар.
“Мастерская кылып алгаш, аңаа ча, согунну, эргепче (ча адарда салаага кедип алыр херексел), саадакты көвүдедир кылгаш, садыгларже үндүр садар сорулгалыг мен” – деп, ол бодунуң планнары-биле үлешти. Ча адарын башкылаар кылдыр өөренип алгаш, чаа эгелеп чоруур адыгжыларны өөредир күзели база бар. Бодунуң бажыңында күзелдиг кожаларын өөредип эгелей бергенин ол чугаалады.
Шак мындыг буянныг адыгжыларның ачызында спорттуң бо хевириниң сайзырап турары-даа чөптүг.
Чыжыргана СААЯ.