Тыва шаг-төөгүден-не мал-маган ораны. “Малдыг кижиниң хырны тодуг, экти бүдүн” деп үлегер домак безин бар. Эъттиң өртек-үнезин өйлээр хамаанчок, ону садып алыры безин берге 1990–2000 чылдарда малдыг кижи дайнам эът чок олурбаан. Ону ажы-төлү, дөргүл-төрелдери, чону-биле үлежип чораан. Ынчангаш аш-чутка таварышпаан бис.
Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының 2022 чылдың ноябрь айда массалыг информация чепсектеринге берген медээлери ёзугаар алыр болза, эрткен чылдың октябрь 1-ниң байдалы-биле, мыйыстыг бода малдың ниити саны 191,8 муң баш, ооң иштинде инектиң саны – 83,9 муң, шээр малдың ниити саны 1 миллион 280 муң. Республиканың чурттакчы чонунуң санынга хамаарыштыр алыр болза, амгы үеде Тывада эът чок, ооң өртээ дыка аар дээрзиниң дугайында чугаалаан-даа херээ чок ышкаш-тыр. Көдээде барык өг-бүле бүрүзү мал-маганны тудуп, ооң эъди-кежи, сүдү-биле амыдырап-чурттап чоруур. Чүгле харын сөөк чалгаа кижилер хемирим эът чок боор оң.
Республикада эът өртээ аажок өскен, ооң өртээн өйлээр дээш, эрге-чагырга административтиг болгаш организастыг хемчеглерни ап чорудуп эгелээнин массалыг информация чепсектеринде калбаа-биле чырыдып турар. Тывада эъттиң бар-чогунуң, ооң өртээниң аар-чиигиниң дугайында чугаалаар болза, ол чүгле Кызыл хоорайга хамааржыр деп болур. Чүге дээрге найысылал – кол эът рыногу.
Кызыл хоорайның садыгларынга эът өртээн дыка өстүрбес дээш, ''Правобережный'' биле ''Восточный'' көдээ ажыл-агый продуктуларының рыноктарынга эъттиң өртээн доктаадып өйлээн. 1 килограмм эът өртээ 400 рубльден көвүдевес ужурлуг. Иркутск кудумчуда дыштаныр хүннүң рыногунга малчыннар боттары эътти садар байдалды тургузар талазы-биле хемчеглерни ап чоруткан. Эътти кайы садыгда азы рынокта 400 рубльден аар өртек-биле садып турарын кижилер дыңнадып болур “изиг” телефоннуң дугаарын база массалыг информация чепсектеринде чарлаан.
Эъттиң өртек-үнезинден аңгыда ооң шынарынга, эът продуктуларын садып-саарар байдалга хамаарыштыр санитарлыг негелделер база бар болгай. Эътти кандыг санитарлыг байдалда сагып турарынга хамаарыштыр хомудалдар, сүмелер ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының ВКонтакте арынынче кирип эгелээн. Чижээлээрге, Иркутск кудумчуда көдээ ажыл-агый рыногунга соодукчулар тургузарын Севилбаа Куулар саналдаан. Шынап-ла харын, бо рыноктуң амгы байдалын алыр болза, эът садар черлерни малчыннарга чөпшээрээн, Араттарның деткимче фондузунуң майгыннарын тургускан дээрден башка аъш-чем продуктуларын садарының санитарлыг негелделери сагыттынмайн турар деп болур. Изиг хүнде эътке сээк-маас чыглыр-ла болгай. Севилбаа Кууларның санал-оналын Көдээ ажыл-агый яамызы хүлээп көрүп, ол талазы-биле ажылды чорударын ВКонтакте арынында бижээн. Бир эвес ажылды ылап-ла чорудуп эгелээр чүве болза, аңаа эвээш эвес акша-хөреңги херек, чаңгыс эвес чылдың ажыл-херээ дээрзи билдингир. Соодукчуларны тургузуп шыдаптар-даа болза, оларның ажыглаанынга чарыгдалдар эът өртээн улам улгаттырары чугаа-даа чок.
Иркутск кудумчуда рынокта 1 килограмм моң эъттиң өртээ 530–550 рубль болганын Кристина Кара-Сал ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының ВКонтакте арынынче бижээн.
“Эът өртээ чиигеткеш, кончуг ажыл кылдывыс деп бодап турар бе? Бензин, аъш-чемниң өртээ өзүп-ле турар, багай кадарчының эъдиниң өртээн бадыра шаап алыр. Көдээден тура хоорайже, дедир чоруур чарыгдалдың өртээн санаваан” – деп, Каролин Моңгуш деп аттыг кижи бижээн. Ооң бодалында база чөптүг чүүл бар болгу дег. Мал-маганны азырап өстүрүп алыры амыр бе? Ону чүгле малчын эки билир. Чүгле 2022–2023 чылдың кыштаглаашкыны чүү хире берге болду. Сезоннуг азы планныг деп адаан ээлчеглиг өртектер өзүүшкүнү эгеледи. Кывар-чаар чүүлдерниң өртектери мал чеминиң белеткелиниң үезинде өзери база малчыннарның чарыгдалдарын көвүдедири чугаажок. А-95 марканың бензин өртээ Кызылда 1 литр 59 рубль чоокшулап тур. А кожууннарга, сумуларга оон-даа улуг боору чайлаш чок.
Өртектерни өйлээр талазы-биле административтиг хемчеглер түр үениң ажыл-чорудулгазы. Ону чон билир. Ол дээрге чурттакчы чонну чаа өртектерге чоорту чаңчыктырарының аргазы деп-даа чугаалап болур. Өртектер өзеринге чаңгыс удаа катап таваржып турган эвес, бо удаада база чаңчыгып каар бис.
Планныг экономикадан рыноктуг экономикаже шилчип турар үевисте аъш-чем, барааннар өртээн рынок өйлээр деп бисти сургап турган болгай. Өртектерниң деңнели күрүнениң социал-экономиктиг күш-шыдалындан хамааржыр дээрзин бөгүн көрүп тур бис.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
"Шын" №55, 2023 чылдың июль 26