❆ Чаа чылды январь 1-де демдеглээр чаңчыл Пётр I хаанның айтыышкыны ёзугаар 1700 чылда тывылган.
❆ Эң баштай электрилиг чырып турар янзы-бүрү ѳңнерлиг гирлянда-биле каастаан шивини 1895 чылда Американың Ак бажың мурнунга каастаан.
❆ Баштайгы шивиге азар шил шарны Саксонияга XVI чүс чылда бүдүрген. А шиви каастаар ойнаарактарны Саксонияга XIX чүс чылдың ортузундан бээр хѳйү-биле үндүрүп эгелээн. Ус-шеверлер шилден чүректер, дириг амытаннар, куштар, чочагайлар дээн ышкаш дүрзүлерни кылыптарга, дузалакчылары ѳңнээр турган.
❆ Шивини каастаар ёзу-чаңчыл XVII чүс чылда нептерээн (амгы Францияның девискээринге) болгаш кезип каан шиви, хадыларга ѳңнүг саазыннардан кылган розалардан ѳскеде яблоктар, печенье, чигирниң бузундулары база мишуралар-биле чараштап ап турган.
❆ 1903 чылда бичии чаштарга «Малютка» деп сеткүүлге Раиса Адамовна Кудашеваның «Ёлочка» деп шүлүү парлаттынган. Ийи чыл эрткенде, бот-тывынгыр композитор Леонид Карлович Бекман ол сѳстерге аялганы чогааткан. Ынчаар «В лесу родилась ёлочка» деп барык кижи бүрүзүнүң ынак ырызы тѳрүттүнген.
❆ Россияның пенсия фондузу Соок-Ирейге «Тоолчургу ажыл-иштиң хоочуну» деп атты тывыскан.
❆ Чаа чыл чоокшулап кээрге, арга-арыгны хыдып, дириг үнүштерни кезип туруп бээрге, ону камгалаар сорулгалыг кылымал шивилерни XVII чүс чылда французтар чогааткан. Будуктарны куштуң чүглеринден кылгаш, ону ногаан кылдыр будуптарга, шын шивиге дѳмей болган.
❆ 2009 чылда Мехикога эң улуг хемчээлдиг кылымал шивини тургускан, ооң бедии 110 метр 35 сантиметр, долгандыр хемчээли 35 метр чедип турган.
❆ Чаа чылдың баштайгы открытказы 1843 чылда Лондонга парлаттынган.
❆ Российжи Соок-Ирей тѳрүттүнген хүнүн ноябрь 8-те демдеглээр болза, Харжыгаш апрель 4-5 дүнезинде байырлаар.
❆ Харжыгаштың тѳрээн сууру Щелыково (Кострома облазында), чүге дизе аңаа 1873 чылда Александр Островский «Снегурочка» деп шиизин бижээн. Харжыгаш Соок-Ирейниң уйнуу деп чүүл XX чүс чылдың 50 чылдарында Кремльге Чаа чылдың байырлалы эрткен соонда нептерээн. Сценарийге уруглар чогаалчылары Лев Кассиль биле Сергей Михалков «Харжыгаш» деп маадырны киирген.
Шиви дугайында барымдаалар:
🎄 Делегейде саазынның хѳй нуруузун шиви ыяжындан болбаазырадып турар.
🎄 Шиви ине бүрүзүн күзүн дүжүрер (шуптузун эвес), а чазын чаа бүрүлер катап үнүп келир.
🎄 Шиви чочагайында чүс чыгыы үрезиннер бар.
🎄 Делегейде 35 хевирниң шивилерин Чаа чылда каастап турар. Оларның аразындан эң узун шиви Японияда ѳзүп турар Криптомерия деп ыяш (Кипарис аймааның ногаан өңнүг, чадагай үнүжү) болур. Ооң узуну 70 метр.
🎄 Шивиниң чугундан алган «терпентин» деп чүүлдү медицинада дыка хѳй аарыгларны эмнээринге дээштиг ажыглап турар.
🎄 Шивиниң ине бүрүлерин аъш-чемге ажыглап болур (ында С витамин хѳй): шай, сироп, варенье кылыр.
🎄 Шиви чыл дургузунда 120 килограмм арыг агаарны болбаазырадып турар.
🎄 Кавказта Шота Руставели аттыг 850 чыл дургузунда ѳзүп турар шиви бойдустуң тураскаалы кылдыр санаттырып турар.
/ Г. Тумат аттыг культура төвүнүң социал четкиде арнындан алган.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №49 2025 чылдың декабрь 18