Совет Эвилели 1991 чылда буступ дүшкен соонда, ССРЭ-ниң чогаалчылар эвилели база сандарап, аңгы-аңгы эвилелдер кылдыр тарап чоруй барган, олардан аңгыда янзы-бүрү чогаалчылар эвилелдери тургустунгулаан. Номчукчулар хөй, номнарны көвей тиражтарлыг үндүрүп шыдаар төп регионнарда чогаалчыларга ССРЭ-ниң чогаалчылар эвилелиниң буступ дүшкени дыка кавынныг болбаан. Чогаалчыларның чогаадыкчы чоруунуң идей-политиктиг “суглуун сула салыпканда”, төп регионнарда чогаалчыларның янзы-бүрү жанрларга номчукчуларга сонуурганчыг чогаалдарны бижип шыдаптарлары бай-шыдалдыг-даа, боттарының акша-хөреңгизи-биле номнарын парлап үндүрүптер, орулганы-даа үндүрүп алыр апарганнар.
А Тыва ышкаш кыдыг-кызыгаар национал регионнарга чогаалдың байдалы дыка баксыраан. Ынчалза-даа чогаадыкчы чоруктуң одаа өшпээн, көстелип чоруур. 2021 чылда республикага “Тываның чогаалчылар эвилели” биле “Тыва Республиканың чогаалчылар эвилели” деп ийи аңгы чогаалчылар эвилелдери тургустунган соонда, чогаалдар бижиир чорук чурттакчы чон аразынга хайнып үнген. Бо эвилелдерниң кежигүннеринге чечен чогаалга сонуургалдыг, чогаалдар бижииринге хандыкшылдыг элээн хөй санныг кижилер кирип, оларның чогаадыкчы чоруу чазылган деп болур. Оларның чамдыызы номнарын, эвээш тиражтыг-даа болза, парлап үндүрер аргалыг болганнар.
Тываның чогаалчылар эвилелиниң даргазы Сайлыкмаа Комбунуң, Тыва Республиканың чогаалчылар эвилелиниң даргазы Саяна Өндүрнүң организакчы ажылының тевии-биле чогаалчыларның амыдыралы идепкейжээн. Эвилелдерниң кежигүннери боттарының бижээн чогаалдарын аразында сайгаржып, номчукчулар-биле ужуражып, улуг салгалдың чогаалчыларының юбилейлерин байырлап, хөй ажылды кылып чорутканын демдеглээр апаар. Чогум-на оларның ачызында чаа авторларның чогаадыкчы ажылы номчукчуларга билдингир апарган. Тывага чогаалчыларның ийи аңгы эвилелдериниң ажылы тыва чогаалдың төөгүзүнүң бир янзы арыны болган.
ССРЭ буступ дүшкен соонда 34 чыл эрткенде, 2025 чылда, эрге-чагырга чогаалче кичээнгейни угландырган. Февраль 27-де Россияның чогаалчылар эвилелиниң XVII съездизи Москвага болуп эрткен. Бо организацияны удуртуп турган Николай Иванов эвилелдиң даргазы албан-хүлээлгезинден боду халашкан, ооң орнунга Президент Путинниң дузалакчызы Владимир Мединский соңгуткан. Бо съездиге Россияның чогаалчыларының өске-даа эвилелдериниң кежигүннери киришкен, а чамдыктары ол съездиге келбейн барган. Ооң-биле холбаштыр: “Кол сорулга – чаарттынган, алызында барып каттыштырган, улуг салдарлыг, ооң кежигүнү болганынга кежигүн бүрүзү чоргаарланыр организацияны тургузары” — деп, Владимир Мединский чугаалаан. Ынчангаш шаа барып Россияга чүгле чаңгыс чогаалчылар эвилели туруп боор дээрзи билдингир-дир.
Россияга чүгле чаңгыс чогаалчылар эвилелин тургузар ажыл Тыва ышкаш национал регионнардан эгелээн. Ол ажылга тус чер эрге-чагыргалары идепкейлиг киржип турар, чүге дээрге чогаалчылар эвилелдерин деткиири оларга үстүкү органнардан даалга апарган. Тус черниң чогаалчылар эвилелдеринге ол база ажыктыг, чүге дээрге эрге-чагырганың талазындан материалдыг болгаш акша-хөреңги деткимчезин аазап каан.
РФ-тиң чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери чогаалчыларның баштайгы чыыжынга Тыва регионалдыг салбырны тургузарының дугайында чугаалашкан. Салбырның даргазынга шилилге соңгулданы Тываның улустуң чогаалчызы Николай Куулар эрткеш, РФ-тиң чогаалчылар эвилелиниң удуртулгазының деткимчезин алган.
Россияның чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери чогаалчыларның хөй кезии июль 11-де чыылгаш, организастыг хуралды эрттиргеш, Россияның чогаалчылар эвилелиниң Тывага регионалдыг салбырын тургускан, ооң баштаар чериниң кежигүннерин соңгаан, уставының үндезин төлевилелин хүлээп алган, ону чедир ажылдап кылыр. Салбырның баштаар чериниң кежигүннеринге Тываның чогаалчылар эвилелиниң даргазы Сайлыкмаа Комбуну, Тыва Республиканың чогаалчылар эвилелиниң даргазы Саяна Өндүрнү база соңгаан.
Россияның чогаалчылар эвилелиниң Тывада салбырын тургусканы-биле холбаштыр массалыг информация чепсектеринде болгаш социал четкилерде янзы-бүрү медээлер тарап турар. Чамдык медээлерде үстүнде ады үнген эвилелдер дүшкен азы ол ийи эвилел каттышкан деп-даа бижимелдер бар. Аңаа хамаарыштыр тайылбырны бээри чугула боор. Тываның чогаалчылар эвилелин-даа, Тыва Республиканың чогаалчылар эвилелин-даа тарадыр, оларны дүжүрер азы каттыштырар шиитпир бо эвилелдерниң талазындан-даа, эрге-чагыргадан-даа хүлээп алдынмаан. Бо эвилелдерниң ажылын кым-даа, чүү-даа хоруваан, олар организакчы болгаш чогаадыкчы ажылын уламчылап болур. Ийи аңгы эвилелдиң ажыл-чорудулгазы тыва литератураның хөгжүлдезиниң бурунгаар шимчедикчизи апаар ужурлуг. Олар төлептиг чогаадыкчы адааннажылганы тургузуп, чечен чогаалга салым-чаяанныг чаа авторларны илередиринге идиглиг боор.
Россияның чогаалчылар эвилелиниң Тывада регионалдыг салбырынга Россияның чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери чогаалчылар бактаап кирген. Регионалдыг салбырның ажыл-чорудулгазының бир угланыышкыны — Тывада чогаалчылар эвилелдеринге деткимчени көргүзери. Россияның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнүнге кордакчы чогаалчыларны регионалдыг салбыр дамчыштыр шилиир апаар.
Тывада чогаалчылар эвилелдериниң болгаш Россияның чогаалчылар эвилелиниң Тывада регионалдыг салбырының ажыл-чорудулгазы тыва национал литератураны улам хөгжүдеринче, чогаадыкчы салым-чаяанныг авторларны илередип тыварынче, оларга деткимче көргүзеринче угланган боор.
Чогаалга хамааржыр Тывада үш хөй-ниити организация барын билип алыры артык эвес: Россияның чогаалчылар эвилелиниң Тывада регионалдыг салбыры, Тываның чогаалчылар эвилели, Тыва Республиканың чогаалчылар эвилели.
Шаңгыр-оол СУВАҢ,
Россияның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
“Шын” №28 2025 чылдың июль 24